کشور ایران Ùˆ بØران قره باغ |
شماره : DR.J.SH-1385212 | |
31 تیر 1388 ساعت 16:02 | |
در اواخر قرن نوزدهم Ùˆ اوایل قرن بیستم در میان ارامنة آنادولی شرقی ملی گرایی Ùˆ ایدة تشکیل ارمنستان بزرگ به سرعت Ø´Ú©Ù„ گرÙت. در چارچوب این ایده جنبشهای جدایی طلب Ùˆ مناقشات قومی در مناطق ارمنی نشین آنادولی Ùˆ Ù‚Ùقاز ظهور نمود ... نویسنده:دکتر جواد شری٠نژاد بهار 1385 Ù€ اوایل قرن بیستم: پیدایش مسئله قره باغ در اواخر قرن نوزدهم Ùˆ اوایل قرن بیستم در میان ارامنة آنادولی شرقی ملی گرایی Ùˆ ایدة تشکیل ارمنستان بزرگ به سرعت Ø´Ú©Ù„ گرÙت. در چارچوب این ایده جنبشهای جدایی طلب Ùˆ مناقشات قومی در مناطق ارمنی نشین آنادولی Ùˆ Ù‚Ùقاز ظهور نمود. برخورد ارامنه وآذربایجانیها در این دوره دارای جنبه های مختلÙÛŒ بود. علاوه بر جنبة Ùرهنگی Ù€ مذهبی، عواملی همچون ناکامی بورژوازی نوپای آذربایجان در رقابتهای ویرانگر، اصطکاک مناÙع بین کارگران غیر ماهر آذربایجانی Ùˆ بازرگانان Ùˆ سوداگران ارمنی Ùˆ مخاصمة مسلمانان غالبا روستا نشین با ارامنة غالبا شهر نشین را نیز در بر Ù…ÛŒ گرÙت. واقعیت این است Ú©Ù‡ بخش بزرگی از ارامنه روسیه را منجی خود Ù…Øسوب نموده Ùˆ روابط نزدیکی با روسها برقرار کرده بودند. این امر برای اØساس دشمنی مسلمانان به ارامنه Ú©Ù‡ از نظر آنها ستون پنجم روسها Ù…Øسوب Ù…ÛŒ شدند Ú©Ùایت Ù…ÛŒ کرد. علاوه بر این ØŒ نا برابری اقتصادی بین مسلمانان Ùˆ ارامنه Ùˆ روسها اØساس بیگانگی با ارامنه Ùˆ روسها را معنا دارتر Ù…ÛŒ ساخت. ارامنه از خیلی وقت پیش از این در Øمایت روسها توانسته بودند سهم عمده ای از اقتصاد را به دست گیرند. در مزایدة میدان های Ù†Ùتی در سال 1872 Ú©Ù‡ آذربایجانی ها سهم ناچیز 5 درصد پیشنهادها را به خود اختصاص دادند، سهم سرمایه گذاران ارمنی از این بابت ده برابر آذربایجانی ها بود. از مجموع 167 شرکت Ù†Ùتی منطقه آذربایجانی ها 49 شرکت Ùˆ اکثرا شرکتهای Ú©ÙˆÚ†Ú© را در دست داشتند.خانواده های توانگر ارمنی همچون میرزاییÙها ØŒ مایلÙها، لیازنÙها، تاوتسیانها Ùˆ مانتاشیانها 55 درصد شرکتهای بزرگ ومتوسط را زیر نظر داشتند . در سال 1900 از 115 شرکت صنعتی Ùعال در قوبرنیای باکو 29 درصد بهارامنه Ùˆ تنها 18 درصد به آذربایجانی ها تعلق داشت. عدم تناسب مشابهی در زمینة اشتغال مشاهده Ù…ÛŒ گردید. ارامنه Ú©Ù‡ 5/17 Ú©Ù„ کارگران باکو را تشکیل Ù…ÛŒ دادند 25 درصد مشاغل بسیار مهارتی Ùˆ غالبا پر درآمد را در دست داشتند، در Øالیکه Ú©Ù„ مسلمانان اعم از لزگیها، آذربایجانی ها، ایرانی ها وتاتارهای ولگا اکثریت کارگران غیر ماهر Ùˆ Ú©Ù… درآمد را (بیش از 70 درصد) تشکیل Ù…ÛŒ دادند. این عوامل باعث گردید تا جنگ مسلمان Ù€ ارمنی (Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±Ø§ÛŒØ¬ آن دوران) علاوه بر ابعاد دینی Ù€ Ùرهنگی دارای جنبه های اقتصادی Ùˆ سیاسی نیز گردد. Ù…Øمد سعید اردوبادی نویسندة برجستة آذربایجانی Ùˆ خالق رمان مشهور تاریخی « تبریز مه آلود» یکی از اÙرادی است Ú©Ù‡ از نزدیک این Øوادث تلخ را دیده Ùˆ مشاهدات خود را در کتابی تØت عنوان « سالهای خونین » (قانلی سنه لر) به رشتة تØریر در آورده است. ÙˆÛŒ در این خصوص الÙ) تشکیل Øزب داشناکسیون Ú©Ù‡ با اصول استبدادی اداره شده Ùˆ سبب ظهور نمایشات خونین Ù‚Ùقاز گشت. ب) بی اعتنایی Øکومت Ù…ØÙ„ÛŒ Ùˆ ماموران دولتی در مواقع درگیری. ج) سادگی Ùˆ عدم آگاهی مسلمانان از امور سیاست Ùˆ Øکومت وقت. د) خودمختاری Ùˆ استقلال طلبی ارامنه.[1] نکته مهم دیگری Ú©Ù‡ از نقطه نظر تاریخی در مورد درگیری ارامنه Ùˆ آذربایجانیها قابل ذکر است این است Ú©Ù‡ در سالها Ùˆ دهه های اول، این برخورد ها بیشتر مذهبی Ùˆ دینی داشته تا ملی یا دارای خاستگاه ملی گرایانه. Ù…Øمد سعید اردوبادی در کتاب یاد شده همه جا از این درگیریها به عنوان دعوای مسلمان Ùˆ ارمنی یاد Ù…ÛŒ کند Ùˆ عناوین دیگری نظیر جنگ ارامنه Ùˆ آذربایجانیها Ùˆ یا عبارت هایی مشابه به کار نمی برد. این امر نشان دهندة آن است Ú©Ù‡ برخلا٠دورة Øاضر Ú©Ù‡ درگیری ارامنه Ùˆ آذربایجانی ها جنبة ملی گرایانه دارد در گذشته این تقابل Ø´Ú©Ù„ Ùˆ ماهیت دینی Ùˆ مذهبی داشته است.[2] نخستین برخورد خشونت بار بین آذربایجانیها Ùˆ ارامنه در باکو روی داد. علت مستقیم آن برخی از روشنÙکران دو طر٠به خصوص بعد از تاسیس اتØاد جماهیر شوروی، روسها را به تØریک این Øوادث متهم کردند Ùˆ آن را توطئة دولت تزار برای انØرا٠اعتراضات عمومی Ùˆ جنبش کارگری به منازعات قومی خواندند. زد Ùˆ خوردها در Ø·ÛŒ سال 1906 نیز ادامه پیدا کرد ولی از ماه جولای به تدریج آشوبها Ùروکش کرد Ùˆ تا سال 1918 Ú©Ù‡ دوباره زد Ùˆ خوردها شروع گردید آرامش در منطقه برقرار بود. Øوادث سالهای 1918Ù€1917 مجددا دو جماعت را رویاروی هم قرار داد. بعد از انقلاب بلوشیک 1917 دومای روسیه منØÙ„ گردید Ùˆ نمایندگان Ù‚Ùقاز در دومای روسیه Ùدراسیون ماوراء Ù‚Ùقاز را تشکیل دادند. در این دوره بلوشیکها Ú©Ù‡ Øاکمیت را در روسیه به دست گرÙته بودند با اعلان بیانیة ØÙ‚ تعیین سرنوشت ملتها Ùˆ قبول اصل تعییین مقدرات ملتها در دوره ای Ú©Ù‡ خلاء قدرت وجود داشت گروههای قومی را برای مبارزه در راه ØÙ‚ تعیین سرنوشت خوبش تØریک Ùˆ تشویق نمودند. تØت این شرایط ارامنه نیز به رهبری Øزب Ùدراسیون (داشناکسیون) ØªØ³Ù„ÛŒØ Ú¯Ø±Ø¯ÛŒØ¯Ù†Ø¯ Ùˆ در آذربایجان دست به Øملاتی زدند. این وضعیت برای اهالی آذربایجان Ú©Ù‡ به علت مسلمان بودن نمی توانستند جذب اردوی تزار گردند Ùˆ Ùاقد آموزش نظامی بودند بسیار نگران کننده بود. به گونه ای مه ØŒ در ماه مارس 1918 ارامنه با اینکه در باکو در اقلیت قرار داشتند توانستند با نیروهای Ù…Øدود خود این شهر را به تصر٠خود آورند. با این همه، Øتی بعد از اعلان استقلال آذربایجان قره باغ همچنان در چارچوب آذربایجان قرار داشت. Ú©Ù†Ùرانس ØµÙ„Ø Ù¾Ø§Ø±ÛŒØ³ نیز Ú©Ù‡ در 12 ژانویة 1920 تشکیل گردید ضمن به رسمیت شناختن استقلال آذربایجان قره باغ را بخشی از اراضی آذربایجان قبول نمود. بدین ترتیب، Øاکمیت آذربایجان بر قره باغ مورد پذیرش بین المللی قرار گرÙت.Ù‡Ùتمین کنگرة ارامنة قره باغ نیز Ú©Ù‡ در 15 آگوست 1919 تشکیل جلسه داد با والی آذربایجانی قره باغ سلطانو٠برای تشکیل یک شورای مشترک به تÙاهم رسید.[4] تا زمان اشغال آذربایجان توسط ارتش سرخ در 27 آوریل 1920 این منطقه تØت اشغال نیروهای عثمانی Ùˆ انگلیس قرار گرÙت. هر دو دولت قره باغ را بخشی از اراضی آذربایجان Øساب نموده به درخواست ارامنة برای الØاق منطقه به ارمنستان جواب مثبت ندادند. ژنرال تامسون انگلیسی در اواسط ژانویة 1919 بر ابقای زنگه زور Ùˆ قره باغ تØت Øاکمیت آذربایجان تصمیم گرÙت Ùˆ سلطانو٠را به Ùرماندهی این منطقه تعیین نمود.[5] در این دوره ارامنة قره باغ اگر Ú†Ù‡ دست به چندین شورش زدند ولی نتوانستند به موÙقیتی دست یابند. در آوریل 1920 تØت Øمایت بلشوکیها شورش گسترده ای روی داد. در Øالیکه ارتش آذربایجان Ú©Ù‡ برای سرکوبی شورش مذکور به قره باغ اعزام گردیده بود بلشوکیها به Ú©Ù…Ú© ایادی Ù…ØÙ„ÛŒ خود آذربایجان رابه اشغال خود درآوردند[6] . در جریان این Øوادث غیر نظامیان بسیاری جان باختند. بر اساس برخی آمار نزدیک به 500 هزار Ù†Ùر آذربایجانی از خانه Ùˆ کاشانة خود در قره باغ Ùˆ ارمنستان مهاجرت نمودند Ùˆ تعداد بی شماری نیز جان باختند. کورکودیان در کتاب «Ø¬Ù…عیت ارمنستان در سالهای 1931Ù€1831 » Ù…ÛŒ نویسد: « در نتیجة قتل عامی Ú©Ù‡ داشناکها در جمهوری ارمنستان در سال 1920 به راه انداختند تنها 10 هزار Ù†Ùر آذربایجانی در کشور باقی ماند. بعد از بازگشت 60هزار از بازماندگان این Øوادث به خانه Ùˆ کاشانة قبلی خود در سال 1922 تعداد آنها 72596 Ù†Ùر اÙزایش یاÙت. بر این اساس، ملاØظه Ù…ÛŒ گردد Ú©Ù‡ چیزی در Øدود 500 هزار Ù†Ùر در این وقایع جان باختند.»[7] Ù€ اواخر قرن بیستم : قره باغ بØرانی تا نیمه های دهة 80 ارامنه به طرق Ùˆ در Ø³Ø·ÙˆØ Ù…Ø®ØªÙ„Ù Ø¯Ø±Ø®ÙˆØ§Ø³Øª خود را برای الØاق قره باغ به ارمنستان Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ù…ÙˆØ¯Ù†Ø¯. ذهنیت ارامنه در بی خانمانی Ùˆ قتل وعام به وسیلة دولت عثمانی، آثار مخرب زلزلة بزرگ ارمنستان در سال 1988 بر ذهن Ùˆ روان ارامنه، آرزوی دستیابی به ارمنستان بزرگ ØŒ Ø´Ú©Ù„ گیری یک شبکه قوی Ùˆ گسترده از دیاسپورای ارمنی در کشورهای بزرگ دنیا Ùˆ قدرت یاÙتن این گروه در سیاستهای خارجی روسیه Ùˆ کشورهای غربی Ùˆ نهایتا بروز وجوه رادیکالیستی Ùˆ Ú†Ù¾ گرایانه در میان نخبگان ارمنی Ùˆ گسترش اØزاب اÙراطی همچون داشناکسیون همه وهمه باعث Ø´Ú©Ù„ گیری یک نیروی عظیم روانی Ù€ اجتماعی برای اشغال قره باغ بعد از با روی کار آمدن میخاییل گورباچ٠در شوروی در سال 1985 دورة پروستریکا Ùˆ گلاسنوست (سازماندهی مجدد Ùˆ Ø´ÙاÙیت) آغاز گردید. اگر Ú†Ù‡ ÙˆÛŒ به ملی گرایی Ùˆ ناØیه گرایی به عنوان مانعی در راه Øرکت به سوی سوسیالیسم یکپارچه Ùˆ متØد کننده Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ تواند به همة جامعه انسجام بخشد، Ù…ÛŒ نگریست Ùˆ در این راستا با انتقال مدیران از مرکز به جمهوریها Ùˆ بالعکس سعی در تقویت 1Ù€ آرمان تسلط Ùˆ ارجØیت Ùرهنگ پرولتاریایی بر Ùرهنگهای Ù…Øلی،2Ù€ سعی در ایجاد Ùرهنگ به Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø ÛŒÚ©Ø³Ø§Ù† پرولتاریایی داشت[10]ØŒ ولی Ùضای نسبتا آزاد این دوره برای هر گونه مطالبات سیاسی Ùˆ قومی امید الØاق به ارمنستان را در میان ارامنة قره باغ دوباره زنده Ù…ÛŒ کرد. پیشنهاد الØاق قره باغ به ارمنستان برای اولین بار با اظهار نظر مشاور اقتصادی گورباچ٠Abel Agganbekyan در مطبوعات در Øین سÙر نوامبر 1987 گورباچ٠به Ùرانسه Ù…Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ø¯ÛŒØ¯. به دنبال آن در 13 Ùوریة 1988 اقدام ارامنة ساکن منطقة خود مختار قره باغ کوهستانی در اÙراشتن پرچم جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی در ادارات دولتی این منطقه، تعدی علیه جمعیت آذربایجانی منطقه Ùˆ مهمتر از همة آنها نشست Ùوق العادة 20 Ùوریة شورای اداری منطقة خود مختار قره باغ کوهستانی Ùˆ تصمیم آن برای الØاق به ارمنستان موجب بروز واکنشهای اجتماعی گسترده در آذربایجان گردید.[11] کمیته مرکزی Øزب کمونیست اتØاد جماهیر شوروی در 21 Ùوریه تشکیل جلسه داد Ùˆ درخواست ارامنه برای الØاق به ارمنستان را رد نمود. کشته شدن یک جوان آذربایجانی به دست یک ارمنی ساکن رایون عسگران قره باغ، انتشار شایعاتی مبنی بر اینکه گورباچ٠به ارامنه قول داده قره باغ را به ارمنستان ملØÙ‚ نماید، Øملات مکرر ارامنه به جمعیت آذربایجانی ارمنستان در مناطق زنگه زور Ùˆ گویچه Ùˆ متعاقب آن مهاجرت دسته جمعی Ùˆ اجباری Ú©Ù„ 230هزار Ù†Ùر آنها[12] به باکو Ùˆ سومقاییت موجب بروز کشمکشهای قومی در این دو شهر گردید. در این آشوبها 32 Ù†Ùر از جمله 6 آذربایجانی Ùˆ 26 ارمنی کشته شدند.[13] تظاهرات راهپیماییهای Ù¾ÛŒ درپی باعث کناره گیری اعضای بلند پایة Øزب کمونیست آذربایجان در سومقاییت گردید Ùˆ در اواخر ماه مارس 1988 دولت مرکزی با ارائة طرØÛŒ Ù‡Ùت ساله مواÙقت کرد تا 400 میلیارد روبل را برای اØداث Ùˆ نوسازی مدارس، بیمارستان، کارخانجات وجاده ها در اختیار قره باغ قرار دهد. اما مرکزیت Øزب کمونیست هر گونه تغییر مرزها را منوط به تواÙÙ‚ آذربایجان نمود. همزمان با این اقدامات در ایروان Ùˆ قره باغ تظاهرات بدون مجوز Ùˆ Ùعالیتهای کمیتة قره باغ غیر قانونی اعلان شد. تظاهرات ایروان در 17 ماه Ù…ÛŒ 1988 Ú©Ù‡ به دنبال آرای دادگاه رسیدگی به قضیة سومقاییت صورت گرÙت انعکاس شدیدی در خان کندی به Ø´Ú©Ù„ اعتصاب سراسری داشت.[14] در 12 ژوئن 1988 مجلس Ù…ØÙ„ÛŒ «ÙˆÙ„ایت خود مختار قره باغ» تصمیم به جدایی از آذربایجان گرÙت. Ùردای آن روز هیات رییسةشورای عالی آذربایجان تصمیم مجلس Ù…ØÙ„ÛŒ قره بغ را بی اعتبار اعلاننمود. در Ù¾ÛŒ این تØولات هیات رییسة شورای عالی اتØاد جماهیر شوروی در 18 جولای برای بررسی تØولات منطقه تشکیل جلسه داد. در این نشست گورباچ٠ضمن قبول وجود مسئلة قره باغ قول داد این مسئله را به گونه ای Ú©Ù‡ Øاکمیت Ùˆ تمامیت ارضی آذربایجان نقض نگردد ØÙ„ ÙˆÙصل نماید. در بیانیة این نشست Ú©Ù‡ در شماره مورخة 20 جولای 1988 روزنامة کمونیست منتشر گردید آمده است Ú©Ù‡ بر اساس مادة 78 قانون اساسی اتØاد جماهیر شوروی Ú©Ù‡ مرزهای جمهوریهای شوروی را بدون رضایت طرÙین غیر قابل تغییر Ù…ÛŒ داند، تغییر مرزهای آذربایجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ الØاق قره باغ به ارمنستان ناممکن Ù…ÛŒ باشد[15]. همچنین، در این بیانیه ضمن اشاره به وجود برخی مشکلات Ùˆ مسایل در قره باغ از دولتمردان آذربایجان Ùˆ ارمنستان خواسته شده بود تا برای ØÙ„ مسالمت آمیز مسایل با هم همکاری نمایند. این تصمیم واکنش شدید ارامنه را به همراه داشت. در این میان، سیاستهای دولت مرکزی در قبال ادارة بØران نیز در تطویل Ùˆ ادامةبØران مزید بر علت بود. گورباچ٠همانند دیگر دولتمردان شوروی وجود هر گونه مسئلة ملی در شوروی را منکر بود . ÙˆÛŒ در کتاب خود Ù…ÛŒ نویسد: «… اگر مسئلة ملیتها بنیادی ØÙ„ نشده بود، جماهیر شوروی از توان اجنماعی ØŒ Ùرهنگی، اقتصادی ودÙاعی Ú©Ù‡ امروزه از آن برخورداراست برخوردار نمی بود. اگر جمهوریها پیوستگی واØدی وقتی ÙˆÛŒ با مسئلة قره باغ مواجه گردید آن را Øاصل عدول از اصول مارکسیسم Ù€ لنینیسم نامید. ÙˆÛŒ با خوش بینی دور از واقع از مردم Ù‚Ùقاز انتظار داشت تا با اØترام به اصل مودت ملتها Ú©Ù‡ آن را قوی تر از هر گونه خودخواهی ملی ارزیابی Ù…ÛŒ کرد به تخاصمات بین خود خاتمه دهندو ÙˆÛŒ با متهم کردن هر دو جموری به عدم پای بندی به اصول لنینیستی خط مشی ملتها Ú©Ù‡ تاکید بر چگونه زیستن دارد Ùˆ نه کجا زیستن، از آنها خواست تا با کنار گذاشتن اندیشة برتر زیستن اصول سوسیالیستی را اØیاء کنند. ØÙ„ مسئله را تنها در چارچوب روند دموکراتیک سازی Ú©Ù„ جامعة مشروع Ù…ÛŒ دانست نه شیوه ای Ú©Ù‡ آن را دموکراسی خیابانی Ù…ÛŒ نامید. ÙˆÛŒ دقیقا با استناد به تعالیم لنین با توجه به پیچیدگی Ùˆ چند وجهی بودن مسئله صبر را توصیه Ù…ÛŒ کرد[17]. واقعیت این است Ú©Ù‡ اگر از همان ابتدا گورباچ٠به جای وساطت برای ØÙ„ مسئله اقدام Ù…ÛŒ کرد شاید نتیجة دیگری گرÙته Ù…ÛŒ شد. به اعتقاد دمیتری Ùورمن اگر در همان آغاز مناقشه دولت مرکزی از بروز برخوردهای خونین جلوگیری Ù…ÛŒ کرد دو Øزب قومی در داخل ارمنستان وآذربایجان Ù…ÛŒ توانست ظهور کند Ú©Ù‡ مسئله را به Ø´Ú©Ù„ دموکراتیک Ùˆ در چارچوب قاون اساسی جمهوریها Ù…ÛŒ توانستند ØÙ„ ÙˆÙصل نمایند Ùˆ Øداقل از تشدید مناقشه جلوگیری نمایند.[18] سیاست مسکو Ú©Ù‡ گاهی ØÙ‚ را به ارامنه داده Ùˆ گاه نیز از آذربایجانی ها Øمایت Ù…ÛŒ کرد نوعی تلاش در جهت بی طرÙÛŒ Ùˆ ØÙظ تعادل تعبیر گردیده است ولی در واقع انÙعال دولت مرکزی در برابر این مسئله بود. وساطت Ùˆ میانجیگری دولت مرکزی بیش از آن Ú©Ù‡ برای ØÙ„ مناقشه باشد برای ØÙظ قدرت Ùائقه Ùˆ برتر دولت مرکزی بر جمهوریها بود. از این روی، نه تنها تلاش دولت مرکزی برای آرام کردن رهبران دو جمهوری Ùˆ تاکید بر رعایت Øسن همجواری Ùˆ ØÙ„ مناقشه از راههای مسالمت آمیز ره به جایی نبرد بلکه رهبران هر دو جمهوری دولت مرکزی را به دودوزه بازی متهم نمودند. به نظر رهبران ارمنستان عدم تلاش رهبران شوروی بای ØÙ„ مسئلة قره باغ در دهة 20 از طریق الØاق آن به ارمنستان Ùˆ Øضور نیروهای شوروی در قره باغ عدم صداقت دولت مرکزی را نشان Ù…ÛŒ دهد. رهبران آذربایجان نیز ضمن Ù…Øکوم کردن عدم قاطعیت دولت مرکزی در برابر زیاده خواهی ارامنه ادعای ارضی ارامنه را Ø·Ø±Ø Ú©Ø§.Ú¯.ب. برای الØاق اراضی آذربایجان به ارمنستان Ù…ÛŒ دانستند. اظهارنظرهای دوپهلوی گورباچ٠که اتخاذ رویه ای جدی Ùˆ قضاوت دربارة مسئله را منجر به دوری کامل یکی از جمهوریها از خود Ù…ÛŒ دانست وتمایل ÙˆÛŒ مبنی بر عدم رنجش مهاجران ارمنی ساکن مسکو Ùˆ دیاسپورای ارمنی سایر کشورها Ùˆ ایجاد چالش جدید در سیاست خارجی در این ارتباط برا ÛŒ آذرابجینیها قابل تØمل نبود. از طر٠دیگر، ÙˆÛŒ به همان میزان از بروز واکنش نا مناسب در صورت اتخاذ شیوة سخت در برابر آذربایجان نگران بود.[19] وقوع زمین لرزة ارمنستان در 7 دسامبر 1988 منجر به باز شدن مرزهای بین المللی شوروی به روی اجتماع بین المللی پس از جنگ جختنی دوم گردید Ùˆ وضعیت سیاسی خاصی در ارمنستان پدید آورد. در جریان این واقعه انتشار دو تلگرا٠که ادعا Ù…ÛŒ شد از باکو ارسال شده است Ùˆ طر٠آذربایجانی آن را به توطئة گروههای رادیکال ارمنی برای تØریک مردم علیه آذربایجان Ùˆ مشروعیت بخشیدن به اقدامات خود نسبت Ù…ÛŒ دادند، Ùضای اØساسی خاصی را بوجود آورد Ú©Ù‡ هر گونه امکان اعمال کنترلی بر اوضاع توسط دولت مرکزی را غیر ممکن Ù…ÛŒ ساخت. در این تلگراÙها آمده آمده بود Ú©Ù‡ طبیعت آنچه Ú©Ù‡ ما به دنبال اجرای آن بودیم بر سر شما آورده است. این تلگراÙها موجب اعتراض گسترده در ارمنستان وبسیج گستردة گروههای ارمنی در ارمنستان Ùˆ قره باغ گردید[20]. Øضور راهبان Ùˆ کشیشان ارمنی در راس تظاهرات ضد آذربایجانی به مسئله قره باغ جنبة دینی بخشیده اØساسات ملی گرایانه را تØریک نمود. از طر٠دیگر، Øضور رهبران دینی ارمنی رهبران دینی آذربایجانی را Ú©Ù‡ تا زمان سیاست بی طرÙÛŒ در پیش گرÙته بودند به Øضور در صØنه ترغیب نمود. الله شکور پاشازاده رهبر ادارة مسلمانان Ù‚Ùقاز در پاییز 1989 ØÚ©Ù… بسیج عمومی برای مقابله با دشمنان اسلام را صادر نمود Ú©Ù‡ اگر Ú†Ù‡ در ØÚ©Ù… جهاد نبود ولی برا بسیج نیروهای مردد در قضیه Ú©Ùایت Ù…ÛŒ کرد[21]. علاوه بر این ØŒ بعد از Øادثة زلزلة ارمنستان دیاسپورای ارمنی Ú©Ù‡ دارای رویة تند ورادیکال بوده بدون در نظر گرÙتن شرایط اقتصادی واجتماعی داخلی ارمنستان خواهان توسعة ارضی بود در سیاست ارمنستان شروع به مداخله نمود. دخالت دیاسپورای ارمنی اولین قدم برای تبدیل مسئلة قره باغ به یک موضوع بین المللی بود. در 12 ژانویة 1989 شورای عالی اتØاد جماهیر شوروی Øاکمیت منطقة قره باغ را از آذربایجان سلب کرد Ùˆ به کمیتة ویژه ای تØت نظارات دولت مرکزی واگذار نمود. آرکادی ولسکی یکی از مشاورین گورباچ٠به ریاست این کمیته منصوب گردید Ùˆ 5400 Ù†Ùر از نیروهای وزارت کشور تØت نظارت ÙˆÛŒ قرار گرÙته برای برقراری آرامش به این منطقه اعزام گردیدند. مسکو با اتخاذ این شیوه به رغم اینکه قانونا قره باغ را از آذربایجان تجزیه ننمود ولی دست آذربایجانی ها رابست . عامل اصلی تطویل مسئله در بعد از استقلال دو جمهوری نیز همین مسئله Ù…ÛŒ باشد. اتخاذ این سیاست امید ارامنه را برای جدایی کامل از آذربایجان Ùˆ الØاق به ارمنستان تقویت نمود Ùˆ در مقابل راه آذربایجان را به Ú©Ù„ÛŒ از دولت شوروی جدا کرد. در مارس 1989 ارامنة قره باغ خواهان انجام یک همه پرسی در مورد ØÙ‚ تعیین سرنوشت ارامنة قره باغ در ولایت خود مختار قره باغ کوهستانی گردیدند. ولی آذربایجان اعلام نمود Ú©Ù‡ اگر همه پرسی قرار است انجام گیرد این همه پرسی باید در مقیاس Ú©Ù„ جمهوری آذربایجان انجام گیرد چرا Ú©Ù‡ قره باغ بخشی از آذربایجان است Ùˆ سرنوشت آن را تنها اهالی این جمهوری باید رقم بزنند[22]. بدین ترتیب امکان هیچگونه مصالØÙ‡ ای وجود نداشت وادامة درگیریها عیر قابل اجتناب بود. در طول سال 1989 زدوخوردها بی هیچ وقÙÙ‡ ای هر چند در مقیاس های Ú©ÙˆÚ†Ú© ادامه داشت. در 28 نوامبر 1989 شورای عالی اتØاد جماهیر شوروی تصمیم گرÙت تا Øاکمیت منطقة قره باغ را به شرط ادامة Øضور نیروهای امنیتی در منطقه Ùˆ تصویب قوانین لازم برای Øمایت از Øقوق ارامنة قره باغ به آذربایجان واگذار نماید. این تصمیم مورد انتقاد هر دو طر٠قرار گرÙت. ارمنستان این تصمیم را از آنجا Ú©Ù‡ قره باغ را بخشی از اراضی آذربایجان قبول Ù…ÛŒ کرد مورد انتقاد قرار داده خواهان به رسمیت شناخته شدن ØÙ‚ اهالی قره باغ برای تعیین سرنوشت خویش ودرخواست آنها برای الØاق به ارمنستان بود. آذربایجان نیز به علت وجود برخی شروط به Ù†Ùع ارامنه آن را ناقض اصل Øاکمیت خود قلمداد Ù…ÛŒ کرد. ارمنستان در اول ماه دسامبر 1989 به صورت یکطرÙÙ‡ الØاق قره باغ به خود را اعلان نمود. متعاقب آن در 2 دسامبر شورای عالی جمهوری آذربایجان ضمن Ù…Øکوم کردن تصمیم پارلمان ارمنستان برای الØاق قره باغ با استناد به قانون Øاکمیت دولت آذربایجان (این قانون در 23 سپتامبر 1989 به تصویب رسید Ùˆ بر Øاکمیت آذربایجان بر قره باغ تاکید ویژه ای داشت) دبیر دوم Øزب کمونیست آذربایجان پولیانیچکو را به عنوان کمیتة تشکیلات در قره باغ منصوب نمود. در 2 ژانویه 1990 در خان کندی مرکز ولایت خود مختار قره باغ اتوبوس آذربایجانیها مورد Øملة ارامنه قرار گرÙت. نیروهای امنیتی به سختی توانستند این Øمله را عقب زده Øادثه را به کنترل خود در آورند. در این Øادثه یک Ù†Ùر کشته وسه Ù†Ùر زخمی گردیدند. در 9 ژانویه پارلمان ارمنستان در بررسی بودجة سال 1990 قره باغ را هم به عنوان بخشی از ارمنستان در برنامة اقتصادی خود منظور نمود. این مسئله واکنش تند عمومی در آذربایجان به همراه داشت. مردم بر علیه دولت مرکزی Ùˆ هم بر علیه دولت Ù…ØÙ„ÛŒ آذربایجان به اعتراض برخواستند Ùˆ تظاهرات عمومی همة شهرهای آذربایجان را Ùرا گرÙت. در 12 زانویة 1990 منطقة مسکونی آذربایجان مورد Øملة ارامنه قرار گرÙت Ùˆ 12 Ù†Ùر کشته Ùˆ 22 Ù†Ùر به گروگان مهاجمین درآمدند. در 13 ژانویه یک ارمنی با ساطور به دو آذربایجانی در باکو Øمله نمود. خبر این Øادثه Øملة متقابل تظاهرکنندگان را به همراه داشت. در اینØادثه 34 Ù†Ùر Ú©Ù‡ اکثرا ارمنی بودند کشته شدند. Øکومت مسکو با استناد به این Øوادث در باکو Ùˆ بسیاری از نواØÛŒ آذربایجان Øالت Ùوق العاده اعلان نمود. عصر 19 ژانویة 1990 برای برقراری Øالت Ùوق العاده نیروهای ارسالی از مرکز از زمین، هوا ودریا وارد اراضی آذربایجان گردیدند. در نتیجة این اقدامات Ú©Ù‡ بیشتر از آنکه برای کنترل Øوادث باشد در Ù¾ÛŒ سرکوبی استقلال طلبان آذربایجانی بود سال 91 در Øالی آغاز گردید Ú©Ù‡ منازعات ادامه داشت Ùˆ دولت مرکزی Ùاقد اقتدار لازم برای جلوگیری از این خونربزیها بود . در اواسط مارس 1991 در مصاØبه با خبرگزاری تاس ضمن اظهار تاس٠از ادامة درگیریها بر ابقای قره باغ در چارچوب مرزهای آذربایجان تاکید نمود. بعد از این مصاØبه رییس جمهور ارمنستان وازگن مانوکیان در یک نشست مطبوعاتی بر عکس آنچه Ú©Ù‡ تاکنون ادعا Ù…ÛŒ کرد اعلان نمود Ú©Ù‡ این کشور هیچگونه ادعای ارضی نسبت به اراضی آذربایجان ندارد Ùˆ صرÙا از مبارزة ارامنة قره باغ Øمایت Ù…ÛŒ کند.[23] شکست کودتا علیه گورباچ٠و تسریع Ùرآیند Ùروپاشی اتØاد جماهیر شوروی مرØلة جدیدی در مسئلة قره باغ شروع گردید. در 30 آگوست 1991 آذربایجان استقلال خود را اعلان نمود. متعاقب آن، ارامنة قره باغ نیز تاسیس جمهوری ارمنی آرتساخ رااعلان نمودند. پارلمان آذربایجان این تصمیم را مغایر قانون اساسی اعلان داشته واکنش تندی علیه آن نسان داد. در 20 سپتامبر 1991 یلتسین به همراه نظربای٠به باکو مساÙرت نمود. Ùردای آن روز یلتسین Ùˆ نظربای٠به گنجه Ùˆ بعد از اتخاذ تدابیر امنیتی لازم به خان کندی مرکز ولایت خو.د مختار قره باغ مساÙرت کردند. آخرین نقطة مکساÙرت این دو ایروان بود. یلتسین ونظربای٠در این دیدارها شروط برقراری ØµÙ„Ø Ø±Ø§ مورد مذاکره قرار دادند. بر اساس تواÙÙ‚ طرÙین ØŒ مذاکرات ØµÙ„Ø Ø¯Ø± شهر یلزنوسکی در جنوب روسیه در 23 سپتامبر 1991 شروع گردید. در 24 سپتامبر با ضمانت یلتسین Ùˆ نظربای٠برای برقراری ØµÙ„Ø Ùˆ ØÙ„ مسالمت آمیز به تواÙÙ‚ دست یاÙتند. بر اساس این تواÙÙ‚ آتش بس در منطقه برقرار گردیده ارمنستان Øاکمیت آذربایجان بر قره باغ را به رسمیت خواهد شناØت Ùˆ آذربایجان نیز به قره باغ Øداکثر خودگردانی اعطاء خواهد نمود. مرØلة دوم مذاکرات در یکی از روستاهای رایون ایجوان صورت گرÙت . در بیانیة پایانی این مذاکرات بر ضرورت توق٠این Øلقة بی پایان Øوادث تاکید گردید. ولی به موازات مذاکرات Øملات متقابل نیز ادامه داشت. طر٠آذربایجانی از روسیه وقزاقستان خواست تا ناظرینی برای شناسایی ناقض آتش بس به منطقه اعزام نمایند. در 20 نوامبر 1991 Øادثة مهمی روی داد. هلیکوپتر Øامل اعضای دولت، مقامات امنیتی وقضایی آذربایجان، دو ژنرال روس، ناظرین روی وقزاق Ùˆ روزنامه نگاران خارجی توسط ارامنه ساقط گردید.در این Øادثه همة مساÙرین هلیکوچتر جان باختند. این Øادثه آذربایجان را به اتخاذ تدابیر شدید سوق داد. آذربایجان راه آهن ارمنستان را بست، متعاقب آن شورای عالی آذربایجان در نشست 26 نوامبر 1991 خود مختاری قره باغ را نلغی اعلان نمود Ùˆ رایونهای منطقه مستقیما تØت نظارت باکو قرار گرÙتند. این تصمیم موجب شکست مذاکرات Ùˆ آغاز دورة جدیدی از خونریزیها گردید.[24] در سال 1992 Ùرآیند Ùروپاشی اتØاد جماهیر شوروی سرعت گرÙت Ùˆ به موازات آن نیز تعداد کشته شدگان منازعات از هزار Ù†Ùر گذشت. با قبول عضویت ارمنستان Ùˆ آذربایجان در سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا در اجلاس 30 ژانویة 1992 پراگ بØران قره باغ ماهیت بین المللی کسب نمود. در این اثنا ارامنه با موشک هلیکوپتر Øامل آوارگان آذربایجانی را ساقط نمودند. در این Øادثه Øداقل 40 Ù†Ùر کشته شدند.پیشنهاد میانجیگری ایران در اوایل Ùوریة 1992 مورد قبول طرÙین قرار نگرÙت. در اواسط Ùوریه پارلمان اروپا در استراسبورگ تشکیل جلسه داده تصمیم گرÙت ناظرینی یه منزقه اعزام دارد. در 20 Ùوریه به ابتکار وزرای امور خارجة روسیه وزرای امور خارجة دو کشور در مسکو گرد هم آمده در زمینة توق٠عاجل منازعات Ùˆ رÙع Ù…Øاصرة مناطق مسکونی Ùˆ غیر نظامی به تواÙÙ‚ رسیدند.وزیر امور خارجة ارمنستان هوانسیان در پایان نشست اعلان نمود Ú©Ù‡ بدون شرکت نمایندگان ارامنةقره باغ پای بندی به تواÙقات غیر ممکن Ù…ÛŒ باشد. بااین همه تصمیم دو کشور برای توق٠درگیریها اقدام مثبتی ارزیابی Ù…ÛŒ گردید. وزیر امور خارجةایران در 24 Ùوریه برای مذاکره در مورد پیشنهاد میانجیگری به کشورهای منطقه مساÙرت نمود. در این میان Øملة ارامنه به شهر آذربایجانی نشین خوجالی در 26Ù€25 Ùوریه به قتل وعام اهالی غیر نظامی آن مجر گردید. در این Øادثه بیش از 600 Ù†Ùر از اهالی ØŒ از جمله 63 کودک، هد٠سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا از مداخله در قضیة قره باغ جلوگیری از گسترش مناقشات Ù‚Ùقاز Ú©Ù‡ مرز آسیا واروپا Ù…Øسوب Ù…ÛŒ گردد به اراضی اروپا، تلاش این سازمان برای پر کردن خلاء قدرت شوروی در منطقه Ùˆ تبدیل منطقه به سرزمینی در داخل مرزهای اقتصادی، سیاسی Ùˆ Ùرهنگی غرب بود[26]. نقش هماهنگ کنندة Ú©Ù†Ùرانس مینسک به ایتالیا واگذار شد Ùˆ نمایندة این کشور ماریوراÙائللی به ریاست Ú©Ù†Ùرانس منصوب گردید. Ú©Ù†Ùرانس قرار بود در ماه جولای همان سال در مینسک برگزار گردد. ابتکار سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا Øمایت سازمان ملل متØد را هم به همراه داشت Ùˆ شورای امنیت در نشست 26 مارس تصمیم گرÙت ضمن Øمایت از اقدامات سازمان همکاری وامنیت اروپا از مداخلةمستقیم در مسئلة قره باغ پرهیز نماید. در اول آوریل با شرکت نمایندگان کشورهای مذکور ریاست راÙائللی در رم جلسة مقدماتی Ú©Ù†Ùرانس تشکیل گردید. در همان روز هیات ناظر سازمان همکاری وامنیت اروپا از باکو دیدار نمود. در اواخر آوریل اقدامات میانجیگرانة ایران نیز اÙزایش یاÙت Ùˆ در 7 Ù…ÛŒ 1992 روسای جمهور ارمنستان Ùˆ آذربایجان در تهران قراردادی را برای ØÙ„ مسالمت آمیز مسئله امضاء نمودند، ولی چند روز بعد به Ù†ØÙˆ تعجب آمیزی ارامنه مهمترین نقطة استراتژیک قره باغ شهر شوشا را به اشغال خود در آوردند. ده روز بعد دالان لاچین Ú©Ù‡ قره باغ را به ارمنستان متصل Ù…ÛŒ کند به اشغال ارامنه در آمد. این Øوادث در Øالی جریان پیدا Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ هیات ناظرین سازمان همکاری وامنیت اروپا از منطقه دیدار Ù…ÛŒ کرد. در این میان اقدامات مطلب او٠برای بازگشت به قدرت با شکست مواجه گردید Ùˆ اوپوزسیون تØت رهبری جبهةخلق آذربایجان خیلی زودتر از آنچه Ú©Ù‡ انتظار Ù…ÛŒ رÙت به Øاکمیت دست ÛŒÙت. Øکومت جدید از همان ابتدا اعلان نمود Ú©Ù‡ به هیچ وجه Øاضر به اعطای امتیاز Ùˆ گذشت در خصوص تمامیت ارضی آذربایجان نیست. در همین اثنا اجلاس کمیتة مامورین عالی رتبة سازمان اروپا در 21 Ù…ÛŒ 1992 در هلسینکی برگزار گردید. در این اجلاس به پیشنهاد نمایندة ایالت متØده طرØÛŒ به تصویب رسید Ú©Ù‡ ضمن تاکید Ùˆ قبول لزوم ØÙظ تمامیت ارضی آذربایجان خروج وتخلیة همة نیروهای بیگانه را از منطقه پیش بینی Ù…ÛŒ کرد. این Ø·Ø±Ø Ø¨Ø§ مخالÙت ارمنستان روبرو گردید. در این تاریخ همچنین ارمنستان با روسیه قراردادی برای ابقای پایگاههای روسی مستقر در آن کشور امضاء نمود. ارمنستان همچنین به عضویت جامعة کشورهای مستقل مشترک المناÙع درآمد Ùˆ در 15 Ù…ÛŒ همان سال قرارداد امنیت مشترک جامعة کشورهای مستقل مشترک المناÙع را امضاء نمود. این در Øالی بود Ú©Ù‡ آذربایجان Øاضر به قبول عضویت در جامعة مذکور نگردید. تØت این شرایط ارمنستان توانست موقعیت ممتازی نسبت به آذربایجان دست یابد [27]. ارمنستان با کسب این موقعیت ممتاز در Øملات خود جسورتر وبی پرواتر عمل نمود. در این دوره رواج شایعاتی مبنی بر آمادگی نیروهای روسی Ù€ ارمنی برای آغاز یک Øملة گسترده بر اراضی آذربایجان موجب گردید تا آذربایجان پیش دستی نموده Ùˆ با انجام عملیات نظامی گسترده در قره باغ در 12 ژوئن بخشی از اراضی از دست رÙتة خود را باز پس گیرد. این تهاجمات، همچنین اصرار ارمنستان به لزوم شرکت نمایندگان ارمنی قره باغ در Ú©Ù†Ùرانس Ùˆ تهدید به کناره گیری از Ú©Ù†Ùرانس در صورت قبول درخواست مانع از این شد Ú©Ù‡ سومین Ùˆ چهارمین دور مذاکرات ره به نتیجة مشخصی بیانجامد. این امر موجب واکنش نمایندگان شرکت کننده در مذاکرات گردید.. در نتیجة تداومک Ùˆ تشدید مناقشات بار دیگر ناظرین بین المللی وساطت نمودند. در 26 آگوست 1992 نظر بای٠رییس جمهور قزاقستان برای برقراری آتش بس اقدام نمود. همچنین، در 27 آگوست رییس گروه مینسک ماریو راÙائللی به ترتیب از آذربایجان وارمنستان دیدار نمود Ùˆ طرÙین را به برقراری آتش بس Ùˆ شروع مذاکرات Ú©Ù†Ùرانس مینسک دعوت کرد. در همان روز نامة آلماتی بین وزرای امور خارجة ارمنستان، آذربایجان Ùˆ قزاقستان امضاء گردید. به موجب این بیان نامه از اول سپتامبر 1992 آتش بس برقرار گردید. در 3 سپتامبر طرÙین به دعوت گروه مینسک در رایون ایجوان تÙاهم نامه ای امضاء نمودند. در 15Ù€14 سپتامبر 1992 گروه کاری سه جانبه شروع به کار کرد، ولی این بار نیز ارمنستان بیان نامة آلماتی را رد نمود وتلاش قزاقستان برای اقناع این کشور به نتیجه ای نیانجامید.[28] بعد از این تØولات روسیه اقداماتی را برای برقراری ØµÙ„Ø Ø¢ØºØ§Ø² نمود. در 19 سپتامبر با وساطت روسیه در شهر سوچی وزرای امور خارجة آذربایجان ØŒ ارمنستان ØŒ روسیه Ùˆ گرجستان تÙاهم نامه ای را برای برقراری آتش بس از 25 سپتامبر امضاء نمودند ولی اقدام دو طر٠به متهم کردن همدیگر به نقض آتش بس از یک طر٠و تلاش ارمنستان برای قبولاندن شرکت ارامنة قره باغ در مذاکرات به عنوان یکی از طرÙهای درگیر Ùˆ مشروعیت بخشیدن به Øکومت خود خواندة این منطقه موجب گردید تا از این تÙاهم نامه نیز نتیجه ای Øاصل نگردد.[29] در 12 جولای منازعات جورج بوش ویلتسین Ú©Ù‡ در 13 ژانویه 1993 در کرملین گردهم آمده بودند بیان نامه ای را در مورد بØران قره باغ امضاء نمودند. در این بیان نامه ضمن اظهار نگرانی از اÙزایش تشنج در قره باغ Ùˆ مرزهای ارمنستان Ù€ آذربایجان بر لزوم ØÙ„ ÙˆÙصل قضیه در چارچوب اصول اساسی سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا تاکید شده بود.در واکنش به این بیانیه ابوالÙضل ایلچی بیگ ارسال نامه ای به روسای این دو کشور خاطر نشان نمود Ú©Ù‡ اقدامات ØµÙ„Ø Ø¢Ù…ÛŒØ² Ùˆ تواÙقهای بدست آمده متعددا از طر٠ارامنه نقض شده است Ùˆ در آخرین اقدام خود نیروهای Ù…Ø³Ù„Ø Ø§Ø±Ù…Ù†Ø³ØªØ§Ù† در پایان ماه در تهاجمی Ú©Ù‡ از ماه دسامبر شروع شده بود 15 کیلومتر در داخل مرزهای آذربایجان پیشروی نموده 13 روستا را اشغال نموده اند. همچنین، در نامة مذکور ضمن ØªØµØ±ÛŒØ Ø§ÛŒÙ†Ú©Ù‡ تا زمانی Ú©Ù‡ اشغالگر واقعی به ÙˆØ¶ÙˆØ Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† نشده باشد، ØÙ„ عادلانة مسئله ممکن نخواهد شد Ùˆ مناقشات نظامی در داخل اراضی آذربایجان ادامه خواهد داشت، Øمایت آذربایجان از تلاشهای ØµÙ„Ø Ø¢Ù…ÛŒØ² برای ØÙ„ عادلانة مسئله بر اساس عر٠بین الملل اعلان شده بود.[30] در 20 ژانویة 1993 با شرکت آذربایجان، ایالاتمتØده، ارمنستان، روسیه Ùˆ رییس گروه مینسک راÙائللی مذاکرات رم ادامه پیدا کرد. اگرچه طرÙین در مورد برقراری آتش بس کامل Ùˆ آغاز به کار رسمی Ú©Ù†Ùرانس مینسک نتوانستند به تواÙÙ‚ دست یابند ولی Øداقل در مورد اعزام ناظرین به منطقه برای بررسی برقراری آتش بس به تÙاهم رسیدند. در 27 مارس Øملات جدیدی از طر٠ارمنستان در دالان کلبجر Ú©Ù‡ قره باغ را به ارمنستان متصل Ù…ÛŒ کند آغاز گردید. این Øمله چندین روز به طول انجامید، دÙتر ریاست جمهوری آذربایجان در 6 آوریل سقوط این شهر را تایید نمود. در نتیجة این Øملات بخشی از اهالی کلبجر هلاک، بخش دیگر آواره گردیدند. در همان روز ایالات متØده Øملة ارمنه را Ù…Øکوم کرد. در این میان آذربایجان ضمن متهم کردن روسیه به تامین Ú©Ù…Ú© به ارمنستان در اشغال این شهر کناره گیری خود را از مذاکرات ØµÙ„Ø Ø³Ø§Ø²Ù…Ø§Ù† همکاری Ùˆ امنیت اروپا اعلان نمود. در 8 آوریل جامعة اروپا از ارمنستان خواست تا از Ù†Ùوذ خود در قره باغ برای عقب نشینی از اراضی آذربایجان Ùˆ توق٠منازعات استÙاده نماید. وزیر دÙاع ارمنستان وازگن مانوکیان در اظهارنظری پیرامون این مسئله ادعا کرد Ú©Ù‡ ارتش ارمنستان نقشی در اشغال کلبجر نداشته Ùˆ این Øمله توسط ارامنة قره باغ صورت گرÙته است.[31] در این میان مقامات آذربایجان اقدامات خود را برای جلوگیری از تداوم اشغال اراضی آذربایجان توسط ارامنه در Ø³Ø·Ø Ø¨ÛŒÙ† المللی ادامه دادند. رییس جمهور، وزیر امور خارجة آذربایجان با ارسال نامه ای به دبیر Ú©Ù„ سازمان ملل متØد ØŒ رییس سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا Ùˆ دیگر نهادهای بین المللی درخواست نمودند تا ضمن Ù…Øکومیت این Øمله تدابیر لازم علیه ارمنستان را اتخاذ نمایند. نمایندة آذربایجان در سازمان ملل متØد Øسن Øسنو٠در راستای درخواستهای رییس جمهور آذربایجان ایلچی بیگ Ùˆ وزیر امور خارجه توÙیق قاسمو٠با اعضای شورای امنیت دیدار نمود وخواستار موضع گیری رسمی شورای امنیت در قبال این Øمله گردید. در 6 آوریل رییس پاکستانی شورای امنیت مارکر نگرانی شورای امنیت از تشدید اختلاÙات ارمنستان Ùˆ آذربایجان، اشغال کلبجر( بی آنکه اشاره ای به کشور مهاجم نماید) Ùˆ وقایعی مثل اینکه Ù…ÛŒ تواند ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات منطقه ای را به خطر بیاندازد اعلان نمود. همچنین، در این موضع گیری ضمن Øمایت از اقدامات ØµÙ„Ø Ø¢Ù…ÛŒØ² سازمان همکاری وامنیت اروپا در چارچوب اصول غیر قابل تغییر بودن مرزهای بین المللی Ùˆ لزوم اØترام به تمامیت ارضی کشورها از دبیر Ú©Ù„ سازمان ملل متØد خواسته شده بود تا در مورد بØران قره باغ گزارشی به شورای امنیت تهیه نماید. در گزارشی Ú©Ù‡ از طر٠دبیر Ú©Ù„ سازمان متØد در 14 آوریل 1993 تسلیم شورای امنیت گردید، اشاره شده بود Ú©Ù‡ شرکت یا عدم شرکت ارمنستان در زدوخوردهای قره باغ Ùˆ اشغال کلبجر مشخص نگردید، ولی استÙادة نیروهای مهاجم از سلاØهای پبشرÙته Ùˆ سنگین، هواپیما Ùˆ تانک نشان Ù…ÛŒ دهد نیرویی به جز ارامنة Ù…ØÙ„ÛŒ( ارامنة قره باغ) در این تهاجمات شرکت داشتند. بلاÙاصله بعد از این اشغال ترکیه،ایران ایالت متØده، انگلستان، پاکستان، سازمان Ú©Ù†Ùرانس اسلامی، ایتالیا ÙˆÙرانسه با صدور بیانیه ای این اشغال را Ù…Øکوم نمودند.[32] در این میان روسیه نیز به منظور کنترل منطقه دست به اقداماتی زد. در ابتدا با وساطت وزیر دÙاع روسیه پاول گراچ٠نخست وزیر آذربایجان پناه Øسین او٠و وزیر امنیت ارمنستان سارکیسیان دیدار نمود ولی نتیجه ای از این دیدار Øاصل نگردید. رییس هیات متخصصین نظامیسازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا Hayne Haponnen Ú©Ù‡ برای بررسی جزئیات تØولات در 8 آوریل به منطقه سÙر نموده بود با قرارداد آتش بس سه روزه ای Ú©Ù‡ با نمایندگان دو کشور در 19 آوریل امضاء نمود اگرچه تهاجم ارامنه به صورت موقت متوق٠گردید ولی Øملات ارامنه علیرغم مواضع بین المللی به صورت متناوب ادامه پیدا کرد.[33] تهاجم کلبجر Ú¯Ùتگوهای قره باغ را Ú©Ù‡ قرار بود در 26 آوریل در چارچوب سازمان سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا انجام شود، نیز تØت تاثیر خود قرار داد. ایلچی بیگ در مراسم تشییع جنازه رئیس جمهور Ùقید ترکیه تورگوت اوزال در یک مصاØبه مطبوعاتی اعلان نمود Ú©Ù‡ سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا بدیلی برای Ú¯Ùتگوهای برنامة ØµÙ„Ø Ú˜Ù†Ùˆ نمی باشد، ولی در شرایطی Ú©Ù‡ اشغال کلبجر ادامه دارد ادامة Ú¯Ùتگوهای ØµÙ„Ø Ø³Ø§Ø²Ù…Ø§Ù† همکاری Ùˆ امنیت اروپا بی معنی است. مذاکرات تنا در صورتی ادامه خواهد یاÙت Ú©Ù‡ کلبجر تخلیه گردد وآذربایجان برای صدور بااین همه، روسای دو کشور Ú©Ù‡ در آنکارا گرد هم آمده بودند، در مورد تداوم دیدارها در چارچوب گروه مینسک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا به تواÙÙ‚ رسیدند. پتروسیان متعاقب Ú¯Ùتگو با نخست وزیر ترکیه سلیمان دمیرل ضمن مصاØبه ای Ú¯Ùتگوها با ایلچی بیگ را مثبت ارزیابی کرد Ùˆ اعلان داشت Ú©Ù‡ طرÙین خواهان ØÙ„ مسالمت آمیز مسئله Ù…ÛŒ باشند Ùˆ از ØÙ„ عاجل مسئله اطمینان خاطر دارند.[34] در 23 آوریل 1993 رئیس جمهور روسیه بوریس یلتسین در سورای امنیت سازمان ملل متØد اعلان نمود Ú©Ù‡ در اختلاÙات ارمنستان وآذربایجان ابن کشور به صورت Ùعال مداخله خواهد نمود. متعاقب این اظهارات مقامات روسیه با مقامات ارمنستان وآذربایجان Ùˆ نمایندگان منطقة قره باغ دیدار Ùˆ Ú¯Ùتگو نمودند. در 29Ù€ 28 آوریل نشست سازمان همکاری وامنیت اروپا در پراگ برگزار گردید. در این نشست Ú©Ù‡ به خواست آذربایجان Ùˆ Øمایت 17 کشور عضو برگزار گردید بر عقب نشینی Ùˆ تخلیة کلبجر توسط نیروهای ارمنی به عنوان شرط اولیة مذاکرات تاکید گردید. با رد درخواست توسط ارمنستان مذاکرات بی آنکه به نتیجة مشخصی بیانجامد پایان یاÙت. در نتیجة اقدامات Ùشردة آذربایجان در 30 آوریل شورای امنیت سازمان ملل متØد در مورد مناقشة ارمنستان Ùˆ آذربایجان Ùˆ اشغال کلبجر مذاکره نمود Ùˆ با اتÙاق آراء قطعنامة 822 را به تصویب رساند. در این قطعنامه آمده است: « شورای امنیت سازمان ملل متØد بر اساس اظهار نظر ریاست شورا در مورخة 29 ژانویة 1993 Ùˆ 6آوریل 1993 پیرامون مناقشة قره باغ کوهستانی Ùˆ با توجه به سخنرانی دبیر Ú©Ù„ سازمان ملل متØد در 14 آوریل 1993ØŒ با اعلان نگرانی جدی از تشدید تشنج در روابط بین آذربایجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ اعلان اینکه تقویت نظامی به خصوص مداخلة اخیر نیروهای ارمنی در رایون کلبجر جمهوری آذربایجان نگران کننده است Ùˆ با اØساس نگرانی از اینکه این وضعیت موجب تهدید ØµÙ„Ø Ùˆ امنیت منطقه ای خواهد بود Ùˆ با اØساس نگرانی از وضعیت Ùوق العاده وخیمی Ú©Ù‡ در منطقه Ùˆ به خصوص در کلبجر پیش آمده، با تایید دوبارة ارضی Ùˆ استقلال دول منطقه Ùˆ با تایید دوبارة 1Ù€ برقراری قطعی ØµÙ„Ø Ø¢ØªØ´ بس Ùˆ توق٠عملیات نظامی به منظور خروج نیروهای اشغالگر از رایون کلبجر Ùˆ دیگر رایونهای شمالی آذربایجان درخواست Ù…ÛŒ گردد. 2Ù€ شروع دوباره ÙˆÙوری Ú¯Ùتگوها برای ØÙ„ مناقشه از طریق Ùرآیند ØµÙ„Ø Ú¯Ø±ÙˆÙ‡ مینسک سازمان همکاری وامنیت اروپا ØŒ اجتناب از هر گونه اعمالی Ú©Ù‡ ØÙ„ مسالمت آمیز مسئله را دشوار Ù…ÛŒ سازند، مورد تاکید قرار Ù…ÛŒ کیرد. 3Ù€ برای کاهش رنج Ùˆ مشقت غیر نظامیان در منطقه به خصوص در رایونهای منطقة جنگی خواهان رÙع تمامی موانع موجود در راه Ú©Ù…Ú© رسانی بوده اعلام Ù…ÛŒ دارد Ú©Ù‡ طرÙین باید Øقوق بشر Ùˆ عر٠بین المللی را رعایت نمایند. 4Ù€ از دبیر Ú©Ù„ سازمان ملل متØد درخواست Ù…ÛŒ گردد ضمن Ú¯Ùتگو با رئیس سازمان همکاری وامنیت اروپا Ùˆ همچنین گروه مینسک وضعیت کلبجر را مورد ارزیابی قرار داده در این مورد به سازمان امنیت گزارش ارائه نماید. 5Ù€ تصمیم Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ به صورت Ùعال در این مورد اقدام نماید.»[35] از نقطه نظر آذربایجان در قطعنامة مذکور نکات مثبت Ùˆ منÙÛŒ بود. اولین نکتة مثبت Ø·Ø±Ø Ù…Ø³Ø¦Ù„Ø© قره باغ در قطعنامة سازمان ملل متØد Ù…ÛŒ باشد. ثانیا؛ از طرÙین خواسته شد تا به تمامیت ارضی یکدیگر اØترام بگذارند. همچنین تسری اصل غیر قابل تغییر بودن مرزهای بین المللی در مورد مسئلة قره باغ کوهستانی نیز Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯. ثالثا؛ خروج نیروهای اشغالگر از کلبجر Ùˆ دیگر رایونهای آذربایجان خواسته شد. نکته منÙÛŒ این قطعنامه از نقطه نظر این بود Ú©Ù‡ ارمنستان به عنوان کشور اشغالگر شناخته نشد Ùˆ همچنین اعلام گردید Ú©Ù‡ تهاجم کلبجر توسط ارامنة Ù…ØÙ„ÛŒ صورت گرÙته است. به علاوه ØŒ تخلیة تنها کلبجر ورایونهی اخیرا اشغال شده خواسته شده بود نه Ú©Ù„ اراضی اشغال شده آذربایجان. وزیر امور خارجة آذربایجان در ارزیابی خود از قطعنامه با وجود عدم ØªØµØ±ÛŒØ Ø§Ø´ØºØ§Ù„Ú¯Ø± بودن ارمنستان در آن، آن را قدم مثبتی ارزیابی نمود. بعد از این قطعنامه به پیشنهاد بوریس یلتسین رئیس جمهور روسیه، در 5 ماخ Ù…ÛŒ Ø·Ø±Ø ØµÙ„Ø Ø§ÛŒØ§Ù„Ø§Øª متØده ØŒ روسیه Ùˆ ترکیه مبنی بر تخلیة کلبجر 14 ماه Ù…ÛŒ وشروع مجدد Ú¯Ùتگوهای ØµÙ„Ø Ø³Ø§Ø²Ù…Ø§Ù† همکاری وامنیت اروپا در 17 ماه Ù…ÛŒ به طرÙین ابلاغ گردید ولی در Øالیکه آذربایجان Ùˆ طر٠آذربایجانی قره باغ در 7 ماه Ù…ÛŒ موضع خود را مبنی قبول Ø·Ø±Ø Ø¨ÛŒØ§Ù† داشتند، ارمنستان Ùˆ طر٠ارمنی قره باغ Ø·Ø±Ø Ù…Ø°Ú©ÙˆØ± را رد نمودند. متعاقب آن اعضای گروه مینسک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا به استثنای آذربایجان Ùˆ ارمنستان برای تØقق قطعنامة 822 در 4Ù€3 ژوئن با ناظرین سازمان ملل متØد گرد هم آمده Ø·Ø±Ø ØµÙ„Ø Ø¬Ø¯ÛŒØ¯ÛŒ را تهیه نمودند.بر اساس این Ø·Ø±Ø ØŒ طرÙین باید تقویم تخلیه Ùˆ نامة رئیس گروه مینسک را به نشانة تایید Ø·Ø±Ø Ø¯Ø± 11 ژوئن امضاء نموده به رئیس گروه مینسک اعاده نمایند. تخلیة کلبجر از نیروهای اشغالگر از 15 ژوئن آغاز گردد، ضمن اعلان آتش بس 60 روزه تخلیة شهر از نیروهای اشغالگر در 20 ژوئن باید به اتمام برسد، در 23Ù€21 ژوئن کمسیون نظارت سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا باید بر تخلیة منطقه نظارت کند Ùˆ در اول جولای 50 ناظر سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا باید در منطقه مستقر گردند. متعاقب آن ساکنین منطقه باید به خانه Ùˆ کاشانة خود بازگردند. ولی این بار نیز ارمنستان با اعتراض به مسیر Øرکت رئیس Ú©Ù†Ùرانس مینسک ماریو راÙائللی به منطقه اجرای Ø·Ø±Ø Ø±Ø§ با مشکل مواجه نمود. ارمنستان به انتخاب مسیر آغدام Ù€ خان کندی اعتراض داشت Ùˆ خواهان Øرکت ÙˆÛŒ از ایروان به خان کندی به عنوان تاییدی بر روابط این دو منطقه بود. با اینکه در این مورد نیز آذربایجان Øاضر به سازش گردید ولی نتیجه ای از دیدار راÙائللی Øاصل نشد.[36] به زودی در آذربایجان شورش صورت Øسینو٠به وقوع پیوست . ارمنستان Ú©Ù‡ تØت Ùشار اÙکار عمومی دنیا قرار داشت Ùˆ بالاجبار به برقراری آتش بس تن داده بود با این شورش Ú©Ù‡ به وسیلة روسیه طراØÛŒ Ùˆ اجرا Ù…ÛŒ شد از Ùشار اÙکار عمومی جهان رهایی یاÙت. علاوه بر این، ارامنه از اغتشاش بوجود آمده برای اشغال اراضی بیشتر استÙتده نمودند Ùˆ Øملات جدیدی را آغاز کردند. در Ù¾ÛŒ این Øملات در 29Ù€ 28 ژوئن شهر آغ دره Ùˆ در24 Ù€23 جولای نیز بخش عمده ای از شهر آغدام به تصر٠ارامنه درآمد. در 29 جولای شورای امنیت سازمان ملل متØد قطعنامة 853 را به تصویب رساند. در این قطعنامه با تاکید بر لزوم اجرای قطعنامة 822 Ùˆ با تاکید بر اصول غیر قابل تغییر بودن مرزهای بین المللی Ùˆ لزوم اØترام به تمامیت ارضی دولتها در 14 ماده بر تخلیة عاجل Ùˆ بی قید وشرط آغدام Ùˆ دیگر نواØÛŒ اشغالی، ØÙ„ مسئله در چارچوب مذاکرات سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا Ùˆ لزوم اقدامات لازم توسط ارمنستان در این خصوص تاکید شده بود. در این میان تلاشهای گروه مینسک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا در بین مورخه های 21 جولای تا 12 آگوست 1993 برای اجرای در 14 اکتبر شورای امینت قطعنامة 874 را صادر نمود. این قطعنامه با اشاره به قطعنامه های 822 Ùˆ853 ØŒ بیانات 18 آگوست 1993 رئیس دوره ای شورای امنیت سازمان ملل متØد ØŒ نامة 1 اکتبر 1993 رئیس Ú©Ù†Ùرانس مینسک سازمان همکاری وامنیت اروپا Ùˆ لزوم اØترام به تمامیت ارضی آذربایجان Ùˆ همة کشورها ØŒ با اظهار نگرانی از اÙزایش تشنج در منطقة قره باغ Ùˆ مرز ارمنستان وآذربایجان ØŒ 13 ماده را شامل Ù…ÛŒ گردید. در این مواد بر لزوم اجرای قطعنامه های شمارة 822 Ùˆ853 ØŒ اجرای Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ùˆ مینسک برای تخلیة بی قید وشرط مناطق اشغالی تاکید شده بود. این قطعنامه ها Ú©Ù‡ Ùاقد هر گونه ضمانت اجرایی بودند نتوانستند بر مناقشات Ùˆ اشغال اراضی آذربایجان پایان دهند. همچنانکه با اشغال قصبة هورادیز در 23 اکتبر Ùˆ زنگیلان در 1 نوامبر قره باغ کاملا از کنترل آذربایجان خارج گردید. به دنبال ادامة اشغالها شورای امنیت در 11 سپتامبر 1993 قطعنامة دیگری ( قطعنامة شمارة 884 ) را به تصویب رساند. این قطعنامه نیز ضمن اشاره به قطعنامه های پیشین ØŒ نامة 9 نوامبر رئیس Ú©Ù†Ùرانس مینسک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا ØŒ لزوم اØترام به استقلال وتمامیت ارضی دولتها، اظهار نگرانی از اÙزایش تشنجات در منطقة قره باغ وبین دولتین ارمنستان وآذربایجان ،اشغال هورادیز Ùˆ زنگیلان Ùˆ بمباران اراضی آذربایجان Ù…Øکوم گردیده بر لزوم انجام تعهدات ارمنستان، قبول بیانیة 4 نوامبر گروه مینسک سازمان همکاری وامنیت اروپا Ùˆ انجام اقدامات لازم برای ØÙ„ Ùˆ Ùصل مسئله در چارچوب گروه مینسک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا تاکید شده بود.[39] در ارزیابی از اقدامات شورای امنیت سازمان ملل متØد ملاØظه Ù…ÛŒ گردد Ú©Ù‡ این قطعنامه ها از یک طر٠بر لزوم اØترام به تمامیت ارضی آذربایجان، شناسایی تلویØÛŒ ارمنستان به عنوان یکی از طرÙهای درگیر در منطقه Ùˆ لزوم ترک بی قید وشرط اراضی اشغالی آذربایجان از طر٠ارامنه تاکید Ù…ÛŒ کنند، از طر٠دیگر از اعلان رسمی ارمنستان به عنوان کشور مهاجم Ùˆ اتخاد تدابیر برای ارمنستان در صورت عدم تخلیه Ùˆ عقی نشینی از اراضی اشغالی ( همانند مورد اشغال کویت توسط عراق) اجتناب Ù…ÛŒ کنند. با این همه ØŒ تصویب سه قطعنامة مذکور پیروزی بزرگی برای سیاست خارجی آذربایجان در عرصة جهانی Ù…Øسوب Ù…ÛŒ گردید. ولی اغتشاشات داخلی Ùˆ عدم Ú©Ùایت نظامی باعث گردید تا آذربایجان نتواند از این جو برای آزاد سازی اراضی اشغالی خود استÙاده نماید Ùˆ علاوه بر از دست دادن بیش از 20 درصد اراضی خود نتوانست علیرغم گذشت بیش از یک دهه از تصویب این قطعنامه ها در مورد اجرای آنها اقدام بین المللی را بسیج نماید. علاوه بر این از قرصت پیش آمده در نتیجة اغتشاشات داخلی آذربایجان ØŒ ارمنستان توانست به تدریج از Ùشار اÙکار عمومی دنیا رهایی یابد Ùˆ با وجود ضررهای اقتصادی Ùˆ ضررهایی Ú©Ù‡ در نتیجة کنار گذاشته شدن این کشور از پروژه های همکاری اقتصادی منطقه ای متØمل شده است، توانست از تبدیل اشغال قره باغ به یک عامل منÙÛŒ در روایط با کشورهای صاØب Ù†Ùوذ دنیا جلوگیری نماید.
ماههای ژانویه Ùˆ مارس 1994 با Øملات Ù…Øدود Ùˆ اقدامات میانجیگرانه روسیه Ùˆ سازمان همکاری وامنیت اروپا سپری گردید. مهمترین این اقدامات دیدار کوزیرو٠با وزیر امور خارجة آذربایجان در 18 ژانویه Ùˆ وزیر امور خارجة ارمنستان در 20 ژانویه، دیدار 9 کشور عضو گروه مینسک با رئیس Ú©Ù†Ùرانس مینسک Yana Eliasson در مجارستان در 4 Ùوریة 1994 ØŒ امضاء تÙاهم نامه بین وزرای دÙاع روسیه، ارمنستان وآذربایجان در 18 Ùوریه، سÙر معاون وزیر دÙاع Ùˆ رئیس جمهور روسیه به باکو وایروان در مورخة 28 Ùوریه تا اول مارس بود. در این دیدارها راه ØÙ„ تدریجی مبتنی بر عقب نشینینیروهای ارمنی از مناطق اشغالی ØŒ ایجاد یک منطقة بی طر٠و اØداث در مورخة 31 مارس تا 3 آوریل 1994 رئیس مجلس قرقیزستان به عنوان نمایندة شورای هیات سازمان همکاری وامنیت اروپا بین 26 آوریل Ùˆ2 Ù…ÛŒ از منطقه دیدار نمومد. در مورخه های 5Ù€4 Ù…ÛŒ 1994 رئیس مجلس قرقیزستان Ùˆ نمایندگان وزرای امور خارجة روسیه در چارچوب اقدامات شورای بین المجالس جامعة کشورهای مستقل مشترک المناÙع در بیشکک با روسای مجالس آذربایجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ همچنین نمایندگان دو جماعت آذربایجانی Ùˆ ارمنی قره باغ دیدار Ùˆ Ú¯Ùتگو نمودند. در این دیدار تÙاهم نامة بیشکک در 5 Ù…ÛŒ به امضاء طرÙین رسید. نکتة جالب در این تÙاهم نامه این بود Ú©Ù‡ علیرغم شرکت نمایندگان دو جماعت قومی قره باغ در این مذاکرات تنها نمایندگان ارمنی قره باغ این تÙاهم نامه را امضاءنمودند Ùˆ این نیز تلویØا به معنی قبول جماعت ارمنی قره باغ به عنوان یکی از طرÙهای درگیر در قضیه توسط آذربایجان بود. این در 9 Ù…ÛŒ 1994 وزرای دÙاع آذربایجان ØŒ ارمنستان Ùˆ نمایندگان ارامنة جدایی طلب قره باغ قرارداد آتش بس را امضاء نمودند. از 12 Ù…ÛŒ آتش بس برقرار گردید . بدین ترتیب منازعة 7 سالة قره باغ به پایان رسید Ùˆ آتش بسی برقرار گردید Ú©Ù‡ اگرچه مکررا نقض گردید ولی تاکنون ادامه داشته است. در اواخر اکتبر 1994 پطروس غالی دبیر Ú©Ù„ سازمان ملل از باکو Ùˆ ایروان دیدار کرد Ùˆ Ùهرستی از اصول Ùˆ راهکارهایی را Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توانست تضمین کنندة ØµÙ„Ø Ø¯Ø± آینده باشد به روسای جمهوری آذربایجان وارمنستان ارائه نمود. ÙˆÛŒ در برنامة پیشنهادی خود ضمن تاکید بر استقرار نیروهای ØاÙظ ØµÙ„Ø Ø¯Ø± خطوط تماس نیروهای دو کشور خواستار اجرای موارد زیر شد : Ù€ ØÙظ،تقویت وتایید تمامیت ارضی آذربایجان. Ù€ مصون Ù†Ú¯Ù‡ داشتن Ùˆ اØترام به مرزهای آذربایجان. Ù€ عدم استÙاده از زور به عنوان راه ØÙ„ در بØران قره باغ کوهستانی. Ù€ آزادی تمامی سرزمینهای اشغالی آذربایجان Ú©Ù‡ بطور غیر قانونی Ø·ÛŒ انجام Øملات نظامی تصر٠شده اند.[42] با وجود تمامی این تلاشها به دلایلی Ú©Ù‡ در این کتاب به تØلیل آن خواهیم پرداخت مناقشة مذکور هنوز به راه ØÙ„ قابل قبول طرÙین دست نیاÙته است. تاکنون بازندة این مناقشه طر٠آذربایجانی است. عوامل چندی موجب بازنده شدن آذربایجان در مناقشات اوایل دهة 90 گردید Ú©Ù‡ مهمترین آنها عبارتند از: 1Ù€ رهبران، گروها واØزاب سیاسی جمهوری آذربایجان در سالهای اوج بØران Ùˆ در ایام سخت جنگ به جای کنار گذاشتن اختلاÙات Ùˆ دÙاع یکدل Ùˆ یکصدا از خاک خود، درگیر جنگ قدرت شدند Ùˆ به دست گیری دولت مجلس Ùˆ سایر ارکان Øکومتی را بر سرنوشت جنگ ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù†Ø¯. این وضعیت کار پشتیبانی، هدایت Ùˆ رهبری جنگ را با مشکل مواجه ساخت Ùˆ شرایط Ú©Ù„ÛŒ جبهه ها را به Ù†Ùع ارامنه رقم زد. 2Ù€ نیروهای Ù…Ø³Ù„Ø Ø¢Ø°Ø±Ø¨Ø§ÛŒØ¬Ø§Ù† آمادگی Ùˆ انسجام لارم را در آغاز جنگ نداشتند Ùˆ به سبب غاÙلگیری نتوانستد از سرزمین خود دÙاع کرده مانع از اشغال خاک خود به دست متجاوزان شوند. بدیهی است Ú©Ù‡ درگیریهای سیاسی موجود بین رهبران اØزاب Ùˆ گروههای سیاسی در باکو، به نوبة خود به سردرگمی Ùˆ بلاتکلیÙÛŒ Ùرماندهان ارتش جمهوری آذربایجان در صÙو٠مقدم جنگ تاثیرزیادی داشت. 3Ù€ تØت تاثیر دو عامل Ùوق بسیج مردمی در جمهوری آذربایجان Ø´Ú©Ù„ نگرÙت Ùˆ رهبران کشور نتواستند از برتری جمعیتی خود استÙاده کرده نیروهای داوطلب مردمی را به صØنةجنگ بکشانند. علیرغم غیر قابل انکار بودن عوامل سه گانه Ùوق در شکست جمهوری آذربایجان ØŒ رهبران، گروهها Ùˆ نخبگان این کشور Øمایت نظامی روسیه از ارمنستان Ùˆ برتری ماشین جنگی این کشور در مقابل آذربایجان را عامل اصلی از دست دادن اراضی خود قلمداد Ù…ÛŒ کنند.[43] Ù€ مدلهای پیشنهادی ØÙ„ بØران قره باغ: در خصوص چگونگی برقراری ØµÙ„Ø Ù…Ø§Ù†Ø¯Ú¯Ø§Ø± تاکنون دو پیشنهاد مشخص از طر٠ریاست مشترک گروخ مینسک ارائه شده است : Ø·Ø±Ø ØÙ„ جامع، ØÙ„ تدریجی. با اینکه این دو Ø·Ø±Ø Ø¯Ø§Ø±Ø§ÛŒ مواد بسیار مشابهی است ولی در برخی از مواد نیز تÙاوتهای بسیاری را نیز در بر دارد. در هر دو Ø·Ø±Ø Ø¨Ø± مسائل اقتصادی تاکید بیشتری به عمل آمده Ùˆ برقراری ØµÙ„Ø Ø¨Ù‡ عنوان شرط اساسی توسعة اقتصادی، اÙزایش Ø³Ø·Ø Ø§Ø³ØªØ§Ù†Ø¯Ø§Ø±Ø¯ زندگی ØŒ جلب سرمایة خارجی ذکر شده است. این طرØها برای ØÙ„ مسایلی Ú©Ù‡ ممکن است بین آذربایجان Ùˆ منطقة قره باغ ظهور کند تشکیل یک کمیسیون مشترک دائمی Ùˆ برای توسعة روابط ارمنستان Ùˆ آذربایجان نیز تشکیل کمیسیون بین Øکومتی دو جانبه را پبش بینی Ù…ÛŒ کند. همچنین در هر دو Ø·Ø±Ø Ø¨Ø± عقب نشینی نیروهای ارمنی به داخل مرزهای ارمنستان تاکید شده است. با این همه، ØªØµØ±ÛŒØ Ø´Ø¯Ù‡ است Ú©Ù‡ نیروهای امنیتی آذربایجان تنها در صورت رضایت طر٠ارمنی قره باغ Ù…ÛŒ توانند وارد اراضی این منطقه گردند. Ø·Ø±Ø ØÙ„ جامع Ú©Ù‡ در 17 جولای 1997 ارائه گردید قرارداد همه جانبه ای در مورد همة نکات مربوط به ØÙ„ قضیه در بر Ù…ÛŒ گیرد. بر اساس این Ø·Ø±Ø Ø¯Ùˆ قرارداد باید منعقد گردد، یکی از این قراردادها شروط ØµÙ„Ø Ùˆ دیگری نیز وضعیت Øقوقی منطقة قره باغ را مشخص Ù…ÛŒ کند. در این Ø·Ø±Ø Ù‚Ø±Ù‡ باغ کوهستانی یک دولت نیمه مستقل در نظر گرÙته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ علاوه بر نیروهای پلیس Øتی در صورتی Ú©Ù‡ بخواهد Ù…ÛŒ تواند دارای نیروهای نظامی خاص خود نیز باشد. بر اساس این پیشنهاد منطقة لاچین Ú©Ù‡ یکی از بغرنج ترین موضوعات مورد مناقشه Ù…ÛŒ باشد در قبال مبلغ مشخصی به ارامنة قره باغ کرایه داده خواهد شد. Ø·Ø±Ø ØÙ„ تدریجی Ú©Ù‡ در 2 دسامبر 1997 از طر٠Øیدر علی ا٠در سخنرانی خود در دانشگاه جورج تاون ارائه گردید قبل از هر چیز برقراری صلØØŒ تهیة مقدمات بازگشت آوارگان جنگی به خانه Ùˆ کاشانة خویش Ùˆ سپس مذاکره در مورد وضعیت Øقوقی قره باغ Ùˆ وضعیت مناطق همجوار همچون رایونهای لاچین، شوشا وشائومیان را پیش بینی Ù…ÛŒ کند.[44] Ø·Ø±Ø Ù‡Ø§ÛŒ مذکور از طر٠ارمنستان Ú©Ù‡ نگران از دست دادن منطقة لاچین وشوشا Ù…ÛŒ باشد رد گردیده است. به غیر از این Ø·Ø±Ø Ù‡Ø§ بعد از Øادثه 11 سپتامبر این ایده در میان Ù…ØاÙÙ„ سیاسی درگیر در قضیه Ø´Ú©Ù„ گرÙته Ú©Ù‡ به علت وضعیت خاص قضیه Ùˆ با توجه به اینکه در شرایط Ùعلی در هیچ یک از دو کشور آذربایجان وارمنستان ارادة لازم برای مصالØÙ‡ وجود ندارد تنها راه ممکن برقراری ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات در منطقه اعمال Ùشار از خارج Ù…ÛŒ باشد Ú©Ù‡ به Ø·Ø±Ø Ø¯ÛŒØªÙˆÙ† موسوم Ù…ÛŒ باشد. اگرچه تاکنون هیچ یک از نهادهای بین المللی از این Ø·Ø±Ø Øمایت ننموده اند Ùˆ این Ø·Ø±Ø Ù…Ø³Ú©ÙˆØª مانده است ولی با توجه به زمزمه هایی Ú©Ù‡ در مورد تخلیة اراضی اشغالی آذربایجان توسط ارمنستان Ùˆ استقرار نیروهای آمریکایی در این مناطق وجود دارد ایم اØتمال وجود دارد Ú©Ù‡ در آینده بار دیگر Ù…Ø·Ø±Ø Ø´ÙˆØ¯. همانگونه Ú©Ù‡ دیده Ù…ÛŒ شود، مهمترین بخش هر یک از این Ø·Ø±Ø Ù‡Ø§ وضعیت Øقوقی ناØیة قره باغ کوهستانی است. در این خصوص پیشنهادات مشخصی هم از طر٠سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا Ùˆ هم از طر٠دیگر نهادهای بین المللی ØŒ کشورها Ùˆ یا اÙراد Øقیقی Ùˆ Øقوقی ارائه شده است Ú©Ù‡ به بررسی اجمالی آنها Ù…ÛŒ پردازیم. الÙ) گزینه های مربوط به اعطای خود مختاری به منطقة قره باغ کوهستانی 1Ù€ دولت مشترک Ø·Ø±Ø Ù…ÙˆØ³ÙˆÙ… به دولت مشترک ابتدا از طر٠روسیه پیشنهاد گردید Ùˆ به اصرار این کشور Ùˆ با عدم مخالÙت ایالات متØده در دستور کار روسای مشترک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا قرار گرÙت. در 7 نوامبر 1998 رسما از طر٠روسای مشترک سازمان مذکور به دو طر٠ابلاغ گردید. این Ø·Ø±Ø ØªØ´Ú©ÛŒÙ„ جمهوری قره باغ کوهستانی در داخل مرزهای آذربایجان Ùˆ ایجاد یک دولت Ú©Ù†Ùدرال را با دولت مرکزی آذربایجان در نظر Ù…ÛŒ گیرد. بر اساس این Ø·Ø±Ø Ø¬Ù…Ù‡ÙˆØ±ÛŒ قره باغ دارای همة نهادهای یک دولت مستقل خواهد بود.[45] در این زمینه پیشنهادات مختلÙÛŒ ارائه شده است. یکی از این پیشنهادات از طر٠جان ماریسکا نمایندة ویژة ایالات متØده در قضیة قره باغ در هشت ماده ارائه شده است. بر اساس این Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±ÛŒØ³Ú©Ø§ همچنین در مقالة دیگر Ú©Ù‡ در نشریة Caspian Crossroad منتشر گردید خواهان تلÙیق مناÙع اقتصادی کشورهای درگیر به هم از طریق اØداث خط لولة ØµÙ„Ø Ø¨Ø±Ø§ÛŒ انتقال Ù†Ùت Ùˆ گاز منطقه با عبور از آذربایجان ØŒ ارمنستان Ùˆ ترکیه گردید. به نظر ÙˆÛŒ از آنجا Ú©Ù‡ این خط لوله مناÙع کشورهای درگیر را به هم پیوند Ù…ÛŒ زند این کشور ها انعطا٠بیشتری در مذاکرات نشان داده راه مصالØÙ‡ را در پیش خواهند گرÙت.[47] 2Ù€ منطقة ویژه این Ø·Ø±Ø ØªÙˆØ³Ø· یکی از Ùرماندهان ارتش آمریکا به نام ویلیام هاسکل در سال 1991 ارائه شده است Ùˆ از این روی به Ø·Ø±Ø ÙˆÛŒÙ„Ù„ÛŒ موسوم Ù…ÛŒ باشد. در این Ø·Ø±Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ø© قره باغ در داخل ترکیب سیاسی آذربایجان به صورت یک منطقة ویژه اداره خواهد شد. نمونه هایی از ایم مدل امروزه وجود دارد Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان در قضیه قره باغ نیز از تجربیات آنها سود جست . یکی از این نمونه ها جزایر آلاند در دریای بالتیک Ù…ÛŒ باشد. مردمان این جزایر به زبان سوئدی صØبت Ù…ÛŒ کنند Ùˆ تا سال 1808 تØت Øاکمیت پادشاهی سوئد قرار داشتند. بعد از استقلال Ùنلاند از روسیه این منطقه نیز در ترکیب Ùنلاند قرار گرÙت. امروزه این منطقه همچنان در تصر٠Ùنلاند Ù…ÛŒ باشد ولی بر اساس تواÙÙ‚ صورت گرÙته بین دولتین سوئد ÙˆÙنلاند اÙزون بر ØÙظ Ùرهنگ، زبان، آداب ورسوم سوئدی در این جزایر ØÙ‚ ارتباط آزاد Ùˆ بدون مانع با اهالی سوئد برای مردم جزایر Ùراهم شده است Ùˆ این جزایر دارای مجلس Ù…Øلسی برای خود Ù…ÛŒ باشند Ùˆ اموری همانند آموزش، Ùرهنگ ،اقتصاد، بهداشت Øمل ونقل ØŒ پلیس، پست، رادیو Ùˆ تلویزیون در اختیار دولت Ù…ØÙ„ÛŒ Ùˆ اموری همانند سیاست خارجی، قضایی، گمرک Ùˆ مسائل پولی Ùˆ بانکداری در اختیار دولت مرکزی Ù…ÛŒ باشد. برای ØÙظ مناÙع آلاندیها در پارلمان Ùنلاند تماینده ای از این جزایر Øضور دارد.مسئولان اجرایی جزایر با جلب مواÙقت پارلمان Ù…ØÙ„ÛŒ توسط رییس جمهور Ùنلاند تعیین Ù…ÛŒ شوند. رئیس جمهور Ùنلاند ØÙ‚ دارد در دو مورد قوانین مصوب Ù…ØÙ„ÛŒ را وتو کند: اول در صورتی Ú©Ù‡ پارلمان Ù…ØÙ„ÛŒ قانونی را Ùراتر از صلاØیتها Ùˆ اختیارات خود تصویب کند. دوم در صورتی Ú©Ù‡ قوانین مصوب امنیت داخلی Ùˆ خارجی Ùنلاند را تهدید کند. هر کسی Ú©Ù‡ به مدت 5 سال در جزایر آلاند زندگی کند Ùˆ زبان سوئدی را بداند Ù…ÛŒ تواند تقاضای تابعیت کند. اهالی این جزایر از خدمت سربازی در ارتش Ùنلاند معا٠می باشند . این جزایر Ù…ÛŒ توانند با دیگر کشورهای اسکاندیناوی ارتباط مستقیم برقرار نمایند. مدل جزایر آلاند به عنوان مدل مناسبی برای منطقة قره باغ توسط میانجگیران بین المللی Ù…Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ø¯ÛŒØ¯ Ùˆ در جریان نشست کشورهای مستقل مشترک المناÙع در دسامبر 1993 به همت وزرای خارجة روسیه Ùˆ Ùنلاند سمپوزیومی با شرکت نمایندگان ارمنستان، آذربایجان Ùˆ قره باغ به منظور اجرای این مدل در قره باغ کوهستانی تشکیل گردید ولی طرÙین این مدل را رد نمودند.[48] نمونة آلاند تنها نمونه نیست. دو Ù†Ùر از کارشناسان آمریکایی به نامهای دیوید لیتین Ùˆ گریگور سانی Ø·ÛŒ مقاله ای در نشریة Middle Mast Policy نقطه نظرات خود را در مورد برقراری نظامی با Øداکثر خود مختاری در قره باغ این چنین بیان کرده اند: Ù€ بر اساس اصل خدشه ناپذیر بودن تمامیت ارضی کشورها قره باغ در چارچوب مرزهای آذربایجان قرار خواهد گرÙت Ùˆ آذربایجان ØÙ‚ Øاکمیت خود را در پرچمی Ú©Ù‡ بر Ùراز نهادهای Øکومتی قره باغ به اهتزاز در خواهد آورد خواهد داشت. مردم قره باغ نیز ØÙ‚ تعیین سرنوشت خویش را از طریق اعزام نمایندگان خود به هیات Øاکمة آذربایجان به دست خواهد آورد. Ù€ شهروندان قره باغ نمایندگان خود را به مجلس ملی آذربایجان اعزام Ù…ÛŒ کنند Ùˆ این نمایندگان قادر خواهند بود با توجه به اختیاراتی Ú©Ù‡ دارند مانع از تصویب قوانین تØمیلی گردند. Ù€ قره باغ دارای نهادهای قانونگذاری در چارچوب قوانبن آذربایجان Ùˆ خق وتوی قوانین دولت مرکزی را در موارد مربوط به قره باغ خواهد بود. Øکومت Ù…ØÙ„ÛŒ همچنین دارای نهادهای امنیتی، آموزشی، Ùرهنگی خاص خود خواهند بود. Ù€ بدون تواÙÙ‚ طرÙین جمهوری آذربایجان Ùˆ منطقة خود مختار قره باغ نمی توانند در اراضی یکدیگر پلیس Ùˆ نیروی نظامی مستقر نمایند. Ù€ اهالی ارمنی Ùˆ آذربایجانی قره باغ دارای تابعیت دوگانة آذربایجانی Ùˆ قره باغی Ù…ÛŒ باشند Ùˆ یا تابعیت کامل یکی را Ù…ÛŒ توانند کسی نمایند Ùˆ دارای ØÙ‚ اقامت دایمی در اراضی قره باغ کوهستانی Ù…ÛŒ باشند[49]. 3Ù€ دولت عمومی دولت عمومی Ú©Ù‡ از طر٠سازمان همکاری وامنیت اروپا پیشنهاد شده تÙاوت چندانی با دو پیشنهاد قبلی ندارد.روسیه تا سال 1995 از این Ø·Ø±Ø Øمایت Ù…ÛŒ کرد ولی بعد از شدت پیدا کردن منازعات در Ú†Ú†Ù† از جمایت از این Ø·Ø±Ø Ø¯Ø³Øª کشید. ایالات متØده نیز زمانی از این Ø·Ø±Ø Øمایت نموده است. ولی در Ú©Ù„ به علت مواضع دو طر٠این Ø·Ø±Ø Ù†ØªÙˆØ§Ù†Ø³Øª مورد تواÙÙ‚ قرار گیرد. بر اساس این Ø·Ø±Ø : Ù€ قره باغ کوهستانی دارای دولتی خواهد بود Ú©Ù‡ توسط نهادهای بین المللی به رسمیت شناخته خواهد شد Ùˆ با آذربایجان تشکیل دولت واØدی را خواهد داد. Ù€ در داخل اراضی قره باغ کوهستانی قانون اساسی Ùˆ قوانین موضوعة این منطقه اعتبار خواهد داشت. Ù€ قره باغ دارای ØÙ‚ ارتباط مستقیم با کشورهای خارجی خواهد بود. Ù€ این منطقه دارای نیروهای امنیتی وانتظامی خاص خود خواهد بود. این نیروها خارج از این منطقه نمی توانند Ùعالیت کنند. Ù€ ارتش Ùˆ نیروهای نظامی Ùˆ امنیتی آذربایجان بدون جلب مواÙقت دولت قره باغ نمی توانند در منطقه مداخله نمایند.[50] اگرچه مرزهای هر سه پیشنهاد Ùˆ تÙاوتهای آنها به خوبی قابل تعری٠نمی باشد ولی وجه مشخصة آنها اعطای Øداکثر خود مختاری به منطقة قره باغ Ù…ÛŒ باشد. در این مورد هم طر٠آذربایجان Ùˆ هم طر٠ارمنی مواÙÙ‚ این Ø·Ø±Ø Ù‡Ø§ نیستند. به نظر ارامنه با توجه به اینکه هر روز طر٠آذربایجانی تقویت Ù…ÛŒ گردد در آینده Ù…ÛŒ تواند با اشغال این مناطق عملا بر خود مختاری این ناØیه پایان دهد. این ادعا البتهقابل نقد Ù…ÛŒ باشد چرا Ú©Ù‡ اگر قرار است تواÙÙ‚ÛŒ بین طرÙین در این مورد صورت گیرد این تواÙÙ‚ با نظارت Ùˆ مواÙقت سازمانهای بین المللی Ùˆ قدرتهای جهانی همچون ایالات متØده، روسیه Ùˆ Ùرانسه خواهد بود Ùˆ در این صورت امکان نقض قرارداد از طر٠آذربایجان منتÙÛŒ است. دومین دلیل مخالÙت ارامنه با این Ø·Ø±Ø Ù‡Ø§ این است Ú©Ù‡ آذربایجان ممکن است از طریق غیر مستقیم به تضعی٠جمعیت ارمنی نشین منطقه نایل گردد Ùˆ نهایتا خود مختاری این منطقه به تدریج از بین برود. این استدلال نیز به نظر صادق نمی رسد. چرا Ú©Ù‡ در برخی از این طرØها همچون Ø·Ø±Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ø© ویژه تابعیت منطقه تعری٠شده است Ùˆ امکان تغییر تابعیت Ùوری برای آذربایجان بسیار بعید است. سومین استدلال ارامنه این است Ú©Ù‡ اÙکار عمومی ارامنه مخال٠تابعیت قره باغ از آذربایجان طر٠آذربایجانی نیز دارای مواضعی مخال٠با این طرØها Ù…ÛŒ باشد. اولا: به نظر آذربایجان قره باغ جزیی از آذربایجان است Ùˆ جدایی بالقوة آن مغایر روند تاریخ این منطقه است. ثانیا: جمعیت ارامنة قره باغ در Øدود 150هزار Ù†Ùر Ù…ÛŒ باشد Ùˆ جمعیت آذربایجان 8 میلیون Ù†Ùر . در این وضعیت نابرابر جمعیتی برقراری روابط هم Ø³Ø·Ø Ø³ÛŒØ§Ø³ÛŒ بین دو گروه ممکن نیست.[51] ثالثا: قوانین بین المللی اصل خدشه ناپذیر بودن تمامیت ارضی کشورها را به رسمیت Ù…ÛŒ شناسد Ùˆ این دست ارامنه را برای ادعاهای خود Ù…ÛŒ بندد. در این صورت آذربایجان با قبول این طرØها نباید به ادعای ارامنه مشروعیت دهد.رابعا: به نظر آذربایجان مذاکرات ØµÙ„Ø Ø¹Ù…ÙˆÙ…Ø§ تدریجی Ùˆ مرØله به مرØله است Ùˆ در صورت اعطای یک امتیاز همانند بازی دومینو مجبور است امتیازات دیگر نیز اعطا نماید. قبول قره باغ به عنوان یکی از طرÙهای درگیر در مناقشه به عنوان قبول ØÙ‚ آنها برای جدایی از آذربایجان Ù…ÛŒ باشد. ب) مدل قبرس به نظر برخی با این Ú©Ù‡ جمهوری قبرس شمالی از طر٠نهادهای بین المللی به رسمیت شناخته نشده ولی وجود دارد Ùˆ به موجودیت خود تاکنون ادامه داده است. این وضعیت Ù…ÛŒ تواند برای قره باغ کوهستانی نیز صدق کند. Ù…ÛŒ تواند بی آنکه توسط نهادهای بین المللی به رسمیت شناخته شود به موجودیت خود ادامه دهد. طر٠ارمنی اگرچه این Ø·Ø±Ø Ø±Ø§ راهی برای کاهش تنش در منطقه Ùˆ تقویت دیدگاههای خود در این مدت Ù…ÛŒ داند ولی طر٠آذربایجانی معتقد است Ú©Ù‡ از زمان اشغال این منطقه توسط نیروهای ارمنی این وضعیت در عمل پیاده شده است ولی Ú©Ù…Ú©ÛŒ به کاهش تنش Ùˆ ØÙ„ مسئله ننموده استو لذا این Ø·Ø±Ø Ù†Ù…ÛŒ تواند ØµÙ„Ø Ù…Ø§Ù†Ø¯Ú¯Ø§Ø± برقرار کند.[52] ج) مدل Ú†Ú†Ù†(تعویق ØÙ„ قضیه) این مدل Ú©Ù‡ بعد از عقد قرارداد خاساویورد بین Ùدراسیون روسیه Ùˆ رهبران Ú†Ú†Ù† برای قره باغ کوهستانی نیز Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ØŒ تامین امنیت ساکنان مناطق مرزی آذربایجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ تعویق مذاکرات مربوط به وضعیت Øقوقی قره باغ به مدت 5 سال پیش بینی شده بود .این Ø·Ø±Ø Ø¨Ø± این Ùرض استوار است Ú©Ù‡ در این مدت تنشها Ùروکش یاÙته Ùˆ نسل جدیدی از سیاستمداران ظهور خواهند نمود Ú©Ù‡ خواهند توانست به مسئله پایان دهند. به نظر Ù…ÛŒ رسد طر٠ارمنی Ú©Ù‡ نگران تقویت تدریجی آذربایجان Ùˆ اÙزایش وزنة آن در منطقه د) Ú©Ù†Ùدراسیون ماوراء Ù‚Ùقاز این Ø·Ø±Ø Ú©Ù‡ بر اساس مدل کشورهای بنلوکس برای اولین بار توسط رییس جمهور گرجستان ادوارد شواردنادزه Ùˆ برخی از پژوهشگران مرکز بررسیهای سیاسی اروپا ارائه شده اتØاد سه کشور Ù‚Ùقاز Ùˆ مناطق خود مختار را ضامن برقراری ثبات در منطقه Ùˆ رÙع دشمنیهای دیرینه Ùˆ ادعاهای ارضی کشورهای منطقه نسبت به هم Ù…ÛŒ داند. این Ø·Ø±Ø Ø¨Ø±Ø§ÛŒ مناطق قومی ایجاد سیستم Ùدرال را پیشنهاد کرده در مرØلة دوم به منظور ایجاد اتØادیة Ù‚Ùقاز جنوبی قدمهای اساسی برای توسعة روابط تنگاتنگ اقتصادی Ùˆ سیاسی برداشته Ù…ÛŒ شود. مشارکت اتØادیة اروپا Ùˆ روسیه در این Ùرآیند به عنوان راهی برای تØقق اتØاد Ùˆ ضمانت تداوم آن پیش بینی گردیده است. یکی از طرØهایی Ú©Ù‡ به نوعی Ø±ÙˆØ Ú©Ù†Ùدراسیون را تداعی Ù…ÛŒ کند از طر٠امیل آقای٠ارائه شده است. این Ø·Ø±Ø Ø¹Ø¶ÙˆÛŒØª هم دولتهای مستقل Ùˆ هم دولتهای خود مختار Ù‚Ùقاز را در Ú©Ù†Ùدراسیون پیش بینی Ù…ÛŒ کند. هیچ یک از این اعضاء نمی توانند با وتو مانع از مشارکت Ùˆ Ùعالیت دیگر جمهور ویا منطقةخود مختار گردد. در زمینة قره باغ پیش بینی شده است Ú©Ù‡ عضویت همزمان آذربایجان Ùˆ قره باغ به عنوان جمهوری خود مختار در این Ú©Ù†Ùدراسیون Ù…ÛŒ تواند پس از مدتی اختلاÙات را کاهش داده ادغام آنها را در آینده تسهیل گرداند.[54] اگر Ú†Ù‡ به علت مواضع سرد کشورهای منطقه در قبال این پیشنهاد این Ø·Ø±Ø Ù†ØªÙˆØ§Ù†Ø³Øª بیش از این Ù…Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ø¯Ø¯ ولی به نظر Ù…ÛŒ رسد مجموعة غرب این مدل را برای مناÙع خود مناسب یاÙته است. به نظر کشورهای غربی اجماع مواضع متناÙر کشورهای این منطقه تنها با اعمال Ùشار غرب ممکن است Ùˆ اگر قرار است اتØادی صورت بگیرد تنها با اعمال Ùشار آنها ممکن است. انقلابات مخملین Ùˆ ضرورت دموکراتیک سازی ضامنی برای ØÙ„ مناقشات منطقه ای نیز در این راستا Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ گردد. Ù‡) مبادلة اراضی (Ø·Ø±Ø Ú¯ÙˆØ¨Ù„) این Ø·Ø±Ø ØªÙˆØ³Ø· پل گوبل در سال 1992 در مقاله ای به نام« چگونه Ù…ÛŒ توان از عهدة بØران قره باغ بر آمد؟» ارائه گردید. ÙˆÛŒ معتقد است Ú©Ù‡ هیچ یک از جمهوریهای ارمنستان Ùˆ آذربایجان قادر به ØÙ„ این معضل نیستند Ùˆ چاره ای جز جدایی کامل این دو منطقة قومی از هم طریق مبادلة اراضی بین این دو کشور وجود ندارد به نظر ÙˆÛŒ: اولا: باید بخشی از منطقة قره باغ کوهستانی به همراه سرچشمة رودخانه هاییکه به طر٠آذربایجان سرازیر Ù…ÛŒ شود به ارمنستان داده شود. ثانیا: بخشی از اراضی ارمنستان مابین آذربایجان Ùˆ نخجوان (دالان مهری) به آذربایجان واگذار گردد. از آنجا Ú©Ù‡ بر اثر این واگذاری ارتباط ارمنستان Ùˆ ایران قطع Ù…ÛŒ گردد گوبل در سال 1996 اصلاØیه ای برای Ø·Ø±Ø Ø®ÙˆØ¯ ارائه نمود Ú©Ù‡ معاوضة بخش Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از شمال غربی نخجوان (منطقة سدرک) با منطقة مغری ارمنستان (بخشی از منطقة زنگه زور) Ùˆ نظارت بین المللی بر بخشی از این دالان را پیش بینی کرد.[55] در Ø·Ø±Ø Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø´Ø¯Ù‡ همسایگی ایران Ùˆ ارمنستان توسط اراضی ناØیة سدرک Ú©Ù‡ بخشی از نخجوان است ØÙظ Ù…ÛŒ شد ولی در مقابل ترکیه همسایگی خود را با نخجوان (جمهوری آذربایجان) از دست Ù…ÛŒ داد. همچنین نخجوان به واسطة دالان مغری به خاک اصلی آذربایجان متصل Ù…ÛŒ گردید. Ø·Ø±Ø Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø´Ø¯Ø© گوبل راه ارتباطی نخجوان Ùˆ ترکیه را قطع Ù…ÛŒ کرد Ùˆ از طر٠دیگر در هر دو صورت جدایی کامل قره باغ را از آذربایجان پیش بینی Ù…ÛŒ کرد با مخالÙت آذربایجان Ùˆ ترکیه مواجه گردید Ùˆ رد شد. Ùˆ) وضعیت پات (Ù…ØµØ§Ù„Ø Ø¯Ø± وضعیت نه بازنده Ùˆ نه برنده) این Ø·Ø±Ø Ú©Ù‡ توسط نیازی مهدی ارائه شده معتقد است Ú©Ù‡ مصالØÙ‡ تنها در وضعیت موازنة قدرت Ù…ÛŒ تواند صورت گیرد. راه ØÙ„ مناقشة قره باغ وضعیتی است Ú©Ù‡ طرÙÛŒ خود را بازنده Ùˆ یل برنده Øس نکند. بر این اساس : Ù€ آذربایجان قره باغ را به عنوان جمهوری قره باغ کوهستانی به رسمیت Ù…ÛŒ شناسد، اما جمهوری قره باغ کوهستانی قبل از برگزاری رÙراندوم عمومی در سراسر اراضی آذربایجان از این نام استÙاده نمی کند Ùˆ جمهوری آذربایجان از این نام Ùقط در اسناد، آن هم در داخل پرانتز یاذ Ù…ÛŒ کند. Ù€ جمهوری قره باغ باید دارای نیروی امنیتی خاص خود باشد Ú©Ù‡ به نسبت جمعیت دو گروه قومی از آذربایجانیها Ùˆ ارامنه تشکیل خواهد شد. این نیروها از داشتن سلاØهای سنگین Ù…Øروم خواهند بود. Ù€ جمهوری قره باغ کوهستانی دارای مجلس Ù…ØÙ„ÛŒ Ú©Ù‡ در چارچوب قانون اساسی آذربایجان تشکیل Ù…ÛŒ گردد خواهد بود Ú©Ù‡ در آن نمایندگان آذربایجانیهای Ù…ØÙ„ÛŒ نیز شرکت خواهند نمود . قره باغ کوهستانی خود نیز دارای قوانین اساسی خاص این ناØیه خواهد بود. Ù€ جمهوری قره باغ کوهستانی دارای نمایندگانی در مجلس آذربایجان خواهد بود. Ù€ مجلس آذربایجان هر 5 سال یک بار Ù…ÛŒ تواند وضعیت قره باغ را بررسی کرده در مورد آن رای صادر کند. اگر رای مجلس آذربایجان دایر بر ا لغای جمهوری باشد. نمایندگان این ناØیه Ù…ÛŒ توانند با استÙاده از ØÙ‚ وتوی خود مانع از این تصمیم گیری گردند. همچنین نمایندگان آذربایجانی مجلس قره باغ Ù…ÛŒ توانند با استÙاده از ØÙ‚ وتوی خود مانع از جدایی قره باغ از آذربایجان وا Ù„Øاق آن به ارمنستان گردند. Ù€ اگر جنگی بین ارمنستان وآذربایجان صورت گیرد نمایندگان آذربایجانی مجلس قره باغ به نظر مهدی تنها در سایة این تدبیر وضعیت نه برنده Ùˆ نه بازنده Ù…ÛŒ تواند بوجود آید Ùˆ تنشها کاهش یابد.[56] طرØهایی Ú©Ù‡ در Ùوق از آنها یاد کردیم تاکنون نتوانسته اند راه ØÙ„ مورد اتÙاق طرÙین را برای مناقشة قره باغ ارائه نمایند. دلیل اصلی عدم کارایی این طرØها را قبل از هر چیزی باید در تعمیق روز اÙزون اختلاÙات Ùˆ ستیز دو جماعت قومی منطقه دانست. دشمنی این دو گروه به اندازه ای رسیده است Ú©Ù‡ به هیچ وجه نمی توان سیستمی را تعری٠نمود Ú©Ù‡ ضامن همزیستی این دو گروه باشد. با گذشت زمان نیز به این تخاصم اÙزوده Ù…ÛŒ شود Ùˆ امیدها برای ØÙ„ مسالمت آمیز مناقشه کاهش Ù…ÛŒ یابد. دلیل دیگری Ú©Ù‡ برای شکست طرØهای ØµÙ„Ø Ù…ÛŒ توان بیان داشت یک سویه بودن آنهاست . اکثر این طرØها بر گروه ارمنی قره باغ تکیه Ù…ÛŒ کند Ùˆ از وضعیت آذربایجانی های این ناØیه Ùˆ رانده شدگان ارمنستان غاÙÙ„ Ù…ÛŒ باشد. این امر مخالÙت در برابر طرØها را در آذربایجان موجب شده است. Ù€ مواضع کشور ایران در قبال طرØهای صلØ: همانگونه Ú©Ù‡ پیش از این اشاره کردیم ایران بعد از شکست تلاش میانجیگری به علت مخالÙت قدرتهای بزرگ با مداخلة ایران از یک طر٠و سپس مخالÙت آذربایجان با مداخلة ایران در مذاکرات ØµÙ„Ø Ø¨Ù‡ علت روابط نزدیک ایران با ارمنستان موضع انÙعالی در Ùرآیند مذاکرات ØµÙ„Ø Ø§ØªØ®Ø§Ø° نمود Ùˆ کاملا از گردونة Ùرآیند ØµÙ„Ø Ø¨Ø±Ú©Ù†Ø§Ø± ماند. بعد از مذاکرات Ú©ÛŒ وست روسای مشترک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا از Ùرانسه درخواست کردند Ú©Ù‡ ایران را نیز به عنوان از کشورهای منطقه Ùˆ دارای مناÙع در مناقشه در جریان مذاکرات قرار دهد Ùˆ این کشور بعدها Øتی سÙیر ایران در ارمنستان را به عنوان نمایندة این کشور در ریاست مشترک سازمان همکاری Ùˆ امنیت اروپا تعیین نمود. این امر به مشارکت غیر مستقیم ایران در مذاکرات سبب شد [57].Ùˆ با این همه، به علت تØولات اخیر جهانی Ùˆ منطقه ای ایران در موقعیت انÙعالی قرار دارد. ایران تاکنون مواضع صریØÛŒ در قبال طرØهای ØµÙ„Ø Ø¯Ø± قره باغ اتخاذ ننموده است. به نظر مقامات ایران اگرچه همیشه از ادامة مذاکرات دو کشور Ùˆ لزوم دست یابی به راه ØÙ„ مورد اتÙاق دو کشور Øمایت نموده Ùˆ تاکید کرده اند Ú©Ù‡ راه ØÙ„ÛŒ Ú©Ù‡ دو کشور بپذیرند مورد Øمایت ایران نیز خواهد بود [58]ØŒ ولی Øمایت ایران از مواضع آذربایجان Ùˆ اینکه ارمنستان را کشور مهاجم Ùˆ اشغالگر اراضی آذربایجان Ù…ÛŒ داند اشاره ای بر این است Ú©Ù‡ ایران طرÙدار طرØهایی خواهد بود Ú©Ù‡ الزاما مبتنی بر اصل خدشه ناپذیر بودن تمامیت ارضی کشورهاست. بر این اساس، همانگونه همسویی مواضع ایران با ترکیه Ùˆ سوریه در مورد مطالبات خود مختاری اکراد عراق دیده شد ایران از هر طرØÛŒ Ú©Ù‡ متضمن اعطای استقلال Ùˆ با Øداکثر خود مختاری برای گروه قومی ارامنه باشد از آنجا Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ تواند برای اقوام داخل ایران نیز در آینده طلب شود Ùˆ یا هنجاری در برخورد با مطالبات قومی در Øقوق بین الملل ایجاد کند استقبال نخواهد کرد. تغییر در مرزهای اتØاد شوروی سابق برای ایران خوشایند نیست Ùˆ ایران از بØØ« ÙˆÚ¯Ùتگو در مورد هرگونه تغییری در مرزهای کشورهای منطقه استقبال نمی کند. دولت ایران مکررا بر اصل اØترام به مرزهای شناخته شدة بین المللی ØŒ تمامیت ارضی Ùˆ عدم مداخله در امور داخلی دیگر کشورها تاکید داشته است. در واقع در سیاست ایران در قبال منطقه ایران ثبات پیش شرط توسعة روابط در کلیة زمینه ها Ùˆ همچنین عامل در مورد قضیة قره باغ اگر Ú†Ù‡ این ناØیه از زمان تشکیل اتØاد جماهیر شوروی دارای خود مختاری است ولی اعطای ØÙ‚ÛŒ بیش از این Ù…ÛŒ تواند الگویی برای مطالبات قومی در ایران نیز گردد. موضوع دیگر در خصوص مواضع ایران در قبال طرØهای ØµÙ„Ø Ø§ÛŒÙ†Ú©Ù‡ ایران به ÙˆØ¶ÙˆØ Ù…Ø®Ø§Ù„Ùت خود را با Ø·Ø±Ø Ù…Ø¨Ø§Ø¯Ù„Ø© اراضی بین دو کشور به علت اینکه ارتباط زمینی این کشور Ùˆ ارمنستان را قطع Ù…ÛŒ کند اعلان نموده است[60]. برخی از شخصیتهای ملی گرای ایرانی این Ø·Ø±Ø Ø±Ø§ آغازی بر ادغام جمهوریهای ترک تلقی نموده راه مذکور را «Ø´Ø§Ù‡Ø±Ø§Ù‡ پان ترکیستی » نامیده اند.[61] Ù€ مواضع کشور ایران در قبال الگوهای امنیت دسته جمعی در Ù‚Ùقاز جنوبی: به نظر ایران هر یک از الگوهای امنیتی پیشنهادی برای منطقة Ù‚Ùقاز باید امنیت ایران را هم در نظر بگیرد، بخصوص مانع از استقرار نیروهای خارجی در منطقه گردد. لذا ایران با هر ایده ای Ú©Ù‡ این کشور را به گونه ای نادیده بگیرد Ùˆ یا باعث ورود Ùˆ استقرار نیروهای خارجی در منطقه خارجی گردد مخالÙت خواهد نمود . به نظر ایران الگوهای Ùرا منطقه ای همچون گسترش ناتو Ùˆ سازمان امنیت Ùˆ همکاری اروپا به شرق Ùˆ یا Ø·Ø±Ø Ù‡Ù…Ú©Ø§Ø±ÛŒ جمهوریهای شوروی سابق Ú©Ù‡ امنیت را به عنوان یک Ù…Ùهوم جهانی در نظر گرÙته امنیت منطقه ای را در چارچوب نظام جهانی تعری٠می کنند، هم به علت تعدد بازیگران بین المللی Ùˆ هم به علت کنار گذاشتن بازیگران منطقه ای Ùˆ همسایگان بلاÙصل Ù‚Ùقاز نخواهند توانست امنیت منطقه ای را تامین نموده برای مناقشات منطقه ای Ùˆ از جمله برای مناقشةقره باغ راه ØÙ„ ایجاد کنند. ایدة مدنظر ایران یک ایدة 3+3 Ù…ÛŒ باشد. بر اساس این ایده سه کشور Øوزة Ù‚Ùقاز جنوبی در همکاری با سه کشور همسایة ایران، روسیه وترکیه امنیت منطقه را تضمین خواهند نمود[62]. به نظر ایران الگوی امنیت دسته جمعی در Ù‚Ùقاز جنوبی باید واجد ویژگیهای زیر باشد: Ù€ به برقراری ثبات سیاسی در کشورهای منطقه Ùˆ ØÙظ استقلال Ùˆ تمامیت ارضی کشورهای منطقه Ú©Ù…Ú© نماید. Ù€ مانع از گسترش قوم گرایی، خرده ملی گرایی Ùˆ تشکیل خرده ملتها گردد. Ù€ موجب تقویت همگرایی Ùˆ کاهش واگرایی در منطقه گردد. Ù€ مانع از سیطرة مطلق یکی از بازیگران رقیب در منطقه گردد.[63] تاکنون این ایده به صورت Ù…Ø´Ø±ÙˆØ Ù…ÙˆØ±Ø¯ بØØ« قرار نگرÙته Ùˆ بیشتر به صورت Ú©Ù„ÛŒ Ù…Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ø¯ÛŒØ¯Ù‡ است. مهمترین اقدام در این خصوص سÙر وزیر امور خارجة ایران به منطقه در بهار 2003 Ùˆ مذاکره با مقامات منطقه دربارة Ø·Ø±Ø Ùوق Ù…ÛŒ باشد Ú©Ù‡ واکنشهای متÙاوت مقامات سه کشور را به همراه داشت. گرجستان به علت دوری از ایران ونزدیکی به ایالات متØده از این ایده Øمایت نمی کند Ùˆ Øتی خواهان نادیده گرÙتن ایران در هر ابتکار امنیت منطقه ای است. آذربایجان اگر Ú†Ù‡ ایران را به عنوان یک دولت وقدرت منطقه ای Ù…ÛŒ پذیرد ولی خواهان جلب کشورهای دیگر به خصوص کشورهای اروپایی Ùˆ ایالات متØده برای تقویت مواضع خود در قبال ایران Ùˆ روسیه Ú©Ù‡ متÙÙ‚ ارمنستان Ù…Øسوب Ù…ÛŒ کند Ù…ÛŒ باشد.ارمنستان نیز مخال٠ورود ترکیه به هرابتکار منطقه ای است در کنار آن روسیه همیشه ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù‡ تا بدون دخالت دادن ایران Ùˆ ترکیه Ùˆ یا اصولا هیچ کشوری در منطقه، مسائل منطقه ای را خود ØŒ راسا ØÙ„ ÙˆÙصل نماید. با توجه به آنچه Ú©Ù‡ Ú¯Ùته شد در بین کشورهای منطقه در خصوص نظام امنیت دسته جمعی Ú©Ù‡ بتواند علاوه بر ØÙ„ مناقشات موجود در منطقه امنیت پایداری در منطقه برقرار نماید. به علت مناÙع متضاد Ùˆ متعارض کشورهای درگیر در منطقه انتظار نمی رود Ú©Ù‡ Øداقل در کوتاه مدت تواÙÙ‚ÛŒ Øاصل گردد. در واقع، Ù‚Ùقاز به Ù…Øیط امنیتی Ú©Ù‡ ویژگی آن تعادل قدرت بین بازیگران آن Ù…ÛŒ باشد تبدیل نشده است Ùˆ بیشتر به میدان بازی شباهت دارد Ú©Ù‡ هر یک از بازیگران تلاش Ù…ÛŒ کنند با ØØ°Ù Ùˆ خارج کردن دیگری از صØنة قدرت مناÙع خود را بیشینه نماید. سرنوشت ناÙرجام اولا: باید هر یک از کشورهای منطقه به درک مشترکی از عناصر تهدید کنندة امنیت منطقه ای نایل گردند. ثانیا: امنیت خود را در ارتباط با امنیت کشورهای دیگر تعری٠نماید. آنچه مسلم است در Øال Øاضر هیچ یک از الگوهای Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ برای امنیت منطقه Ú©Ù‡ ØÙ„ ماندگار مسئلة قره باغ را نیز در بر گیرد، یا نمی تواند مناÙع کشورهای منطقه را تامین نماید Ùˆ یا اینکه تصوری Ú©Ù‡ کشورهای منطقه از طرØهای یادشده دارند تصور اشتباهی است. لذا ضروری است در کنار یاÙتن سازو کارهای امنیتی مناسب تصورات اشتباه نیز تصØÛŒØ Ú¯Ø±Ø¯Ù†Ø¯ Ùˆ این کار ممکن نیست جز از طریق Ú¯Ùتگو. با توجه به آنچه Ú©Ù‡ Ú¯Ùته شد به نظر ایران قبل از صØبت دربارة مسایل امنیتی منطقه ضرورت دارد سازوکارهای مناسب برای Ú¯Ùتگو دربارة مسایل امنیتی Ù‚Ùقاز Ø´Ú©Ù„ گیرد Ú©Ù‡ در این مورد نیز تجربة Ú©Ù†Ùرانس امنیت Ùˆ همکاری اروپا بعدا به سازمان امنیت وهمکاری اروپا تبدیل گردید. تجربة Ù…Ùیدی است ØŒ البته لازم به ذکر است Ú©Ù‡ تاکید بر استÙاده از تجربة Ú©Ù†Ùرانس امنیت وهمکاری اروپا به معنی بهره گیری از روند مذاکراتی Ùˆ Ø´Ú©Ù„ گیری آن است نه بهره گیری از آن سازمان برای برقراری امنیت در منطقه.[64] با این همه ØŒ ایران از نقش سازمان دÙاع Ùˆ همکاری اروپا در ØÙ„ مسالمت آمیز مناقشة قره باغ Ùˆ دیدگاه اتØادیة اروپا در مورد یک سیستم امنیت دسته جمعی Ú©Ù‡ جلوگیری از Øضور مطلق ایالات متØده Ùˆ روسیه Ùˆ هر قدرت دیگر در منطقه، کنترل معضلات امنیتی منطقه، جلوگیری از گسترش عوامل نا امنی Ùˆ تضمین سرمایه گذاری در منطقه را پیش بینی Ù…ÛŒ کند[65] به شرط آنکه ایران را نیز به عنوان یکی از همسایگان بلاÙصل منطقه در برگیرد Ùˆ مناÙع ملی آن را مدنظر قرار دهد Øمایت خواهد کرد. به نظر آذربایجان تا زمانیکه اراضی این کشور در اشغال نیروهای ارمنی قرار دارد Ùˆ برخی از کشورهای منطقه از آن Øمایت Ù…ÛŒ کنند نمی توان از ثبات Ùˆ استقرار در منطقه سخن راند. تØقق یک مکانیسم امنیت دسته جمعی منطقه ای منوط به تخلیة اراضی اشغالی است.[66] Ù€ اقدامات میانجیگرانه ایران در مناقشة قره باغ : Ùروپاشی اتØاد شوروی باعث تغییر ژئو پلتیک ایران Ùˆ بروز منابع جدید تهدید علیه امنیت ملی ایران گردید. در دوران Øیات اتØاد جماهیر شوروی ایران همواره مورد تهدید نظامی Ùˆ ایدئولوژیک همسایة شمالی اش قرار داشت. با این Øال، ماهیت این تهدید شناخته شده بود. این کشور دچار منازعات Ùˆ تشنج داخلی نبود Ùˆ کنترل شدید مرزها ØŒ مانع از شیوع تØولات شوروی در ایران Ù…ÛŒ شد. به طوری Ú©Ù‡ سیاست شوروی در قبال ایران بیشتر تØت تاثیر ملاØظات جهانی قرار داشت . در آن دوران طرÙین به نوعی تواÙÙ‚ بر سر همزیستی مسالمت آمیز دست یاÙته بودند، اگرچه روابط سردی بین دو کشور Øاکم بود اما خطر بروز جنگ نیز وجود نداشت. در مقایسه، ریسکهایی Ú©Ù‡ بعد از Ùروپاشی اتØاد جماهیر شوروی برای ایران در مرزهایش بروز نمود، به مراتب جدی تر از گذشته Ù…ÛŒ باشد.[67] در وهلة اول پیامدهای ناشی از Ùروپاشی سیستم امنیتی شوروی، Ø´Ú©Ù„ گیری ارتشهای ملی Ùˆ دکترینهای نظامی در این کشورها Ùˆ منطقه، توزیع تسلیØات شوروی سابق در میان گروههای شبه نظامی Ùˆ ارتشهای ملی جدید، تضعی٠و یا از بین بردن امنیت مرزها، دخالت قدرتهای خارجی در ترتیبات جدید امنیتی یا آموزش نظامی Ùˆ Ùروش تسلیØات، همگی عوامل نگران کننده برای امنیت ملی ایران بوده Ùˆ هستند. دراین میان منازعات مسلØانه در منطقه، به خصوص مناقشة قره باغ Ú©Ù‡ در منطقة نزدیک به مرزهای ایران Ùˆ آن هم در همسایگی منطقة آذربایجانی نشین ایران جریان دارد بیش از همه ایران را نگران ساخته است. بØران قره باغ بطور بالقوه دو پیامد متضاد امنیتی Ù€ سیاسی را برای ایران به همراه دارد؛ این بØران از یک سو Ù…ÛŒ تواند تهدید امنیت ملی Ùˆ Øتی در شرایط Øادتر تهدید تمامیت ارضی ایران باشد. در واقع، ایران از این نگران است Ú©Ù‡ نقض تمامیت ارضی کشوری در هر گوشه ای از جهان به بهانة ØÙ‚ تعیین سرنوشت مستملکی برای نقض Øاکمیت Ùˆ تمامیت ارضی ایران نیز گردد. علاوه بر این وجود Ùˆ تداوم بØران قره باغ موجب تشدید اØساسات سیاست آذربایجان برای جلب قدرتهای دیگر به منطقه برای برقراری موازنه در برابر اعمال Ùشار روسیه Ùˆ سپس تشکیل Ù…Øور استراتژیک ایران، ارمنستان، روسیه Ùˆ یونان[73] در برابر ائتلا٠استراتژیک ترکیه واسراییل Ùˆ اØتمال پیوستن آذربایجان به این ائتلا٠عواملی بودند Ú©Ù‡ نگرش روسیه Ùˆ ارمنستان Ù…Øور ایران را تقویت نمودند.[74] هد٠عمده ایران از این ائتلا٠استÙاده از توان لابی ارمنی Ùˆ مقابله با توان تهاجمی ائتلا٠استراتژیک ترکیه واسرائیل بود.[75] Ú©Ù‡ برای اولین بار تهدید اسرائیل را تا مرزهای ایران نزدیک نمود. ولی نتیجة عملی این ائتلا٠ایجاد جبهة جدید ذر Ù‚Ùقاز بر علیه ایران Ùˆ ترغیب آذربایجان به دعوت از نیروهای خارجی برای برقراری موازنه در منطقه بود. این رویارویی نه تنها باعث تطویل مناقشة قره باغ گردید کشورهای منطقه را به یک جنگ سرد در میان خود سوق داد. بعد از Øادثه 11 سپتامبر Ú©Ù‡ موقعیت ائتلاÙهای موجود به هم خورد Ùˆ Ù…Øورهای استراتژیک موجود نیز شروع به بازخوانی مناÙع Ùˆ تهدیدهای خود نمودند Ù…Øور ایران، ارمنستان Ùˆ روسیه Ùˆ یونان نیز کارایی خود را از دست داد.[76] اگر Ú†Ù‡ روسیه هنوز به عنوان رکن اساسی سیاست خارجی ایران در قبال منطقه Ùˆ عاملی برای برقراری موازنه در برابر Ùشارهای غرب باقیمانده است، ولی نقش این کشور به عنوان عامل منÙÛŒ در روابط با آذربایجان زیر سوال Ù…ÛŒ باشد. بسیاری از پژوهشگران ایرانی ØŒ روسیه را عامل تنش در روابط ایران با دیگر کشورهای منطقه Ù…ÛŒ دانند Ùˆ خواهان کنترل آن Ù…ÛŒ باشند.[77] در Ùضای جدید بعد از 11 سپتامبر ایران بیش از پیش به لزوم برقراری روابط Øسنه با آذربایجان Ùˆ ترکیه Ù¾ÛŒ برده است Ùˆ این نگرش Ù…Øققا در مواضع این کشور در قبال مناقشة قره باغ نیز منعکس گردیده است. در دیدار اخیر روسای جمهور دو کشور مقامات عالی رتبة ایران ضمن مواضع ایران در مورد Ù…Øکومیت اشغال اراضی آذربایجان توسط ارمنستان، آمادگی ایران را برای Ú©Ù…Ú© به ØÙ„ مسالمت آمیز مسئله اعلان داشتند[78] عوامل زیر موجب تغییر سیاست ایران در قبال آذربایجان گردیده است: Ù€ ایران به خوبی آگاه است Ú©Ù‡ نمی تواند سیاست Ùعالی در منطقه در پیش گیرد Ùˆ در چنین وضعیتی نمی خواهد با همسایگان خود مشکلاتی داشته باشد. Ù€ ایران از اینکه Ùشارهای دو کشور ایران Ùˆ روسیه آذربایجان را هر Ú†Ù‡ بیشتر به غرب نزدیک نموده موجبات Øضور ایالات متØده در منطقه گردد اØساس نگرانی Ù…ÛŒ کند. Ù€ ایران ار این Ù…ÛŒ ترسد Ú©Ù‡ در چارچوب Øمایت از Øقوق اقلیتها Ùˆ دموکراتیک سازی Ù…Ø·Ø±Ø Ø¯Ø± پروژة خاور میانة بزرگ اقلیتهای ساکن ایران به خصوص آذربایجانی ها بهانه ای برای مداخله قرار گیرند. از این روی، با نزدیکی به آذربایجان به گونه ای Ú©Ù‡ در صد عدم Ø·Ø±Ø Ø§ÛŒÙ† مسئله در روابط دو جانبه Ùˆ در نتیجه در Ø³Ø·Ø Ø¨ÛŒÙ† المللی Ù…ÛŒ باشد. Ù€ عامل دیگر در تغییر رÙتار ایران اØساس نگرانی این کشور از اÙزایش ملی گرایی در جامعة آذربایجان Ù…ÛŒ باشد. Ù€ تداوم بØران قره باغ به علت اØتمال بروز مناقشه در هر Ù„Øظه، نا امنی Ùˆ بی ثباتی ناشی از آن Ùˆ نهایتا سیل آوارگانی Ú©Ù‡ به بار خواهد آورد Ù…ÛŒ تواند امنیت ملی ایران را به مخاطره بیاندازد. Ù€ تداوم مناقشه باعث شده تا ایران با همسایگان خود Ú©Ù‡ روابط با دیگری را خیانت به خود Ù…Øسوب Ù…ÛŒ کنند روابط عادی اقتصادی وسیاسی بر قرار نماید. 1Ù€ Ù…Øمد سعید اردوبادی ØŒ سالهای خونین ØŒ ترجمه علیرضا نقی پور ØŒ تبریز ØŒ نشر اختر ØŒ 1380 ØŒ صص 12Ù€13 . 2Ù€ سید رضا میر Ù…Øمدی ØŒ مناقشه قره باغ، ریشه هاو Ù¾ÛŒ آمدها، Ùصلنامه ایراس ØŒ سال اول، شماره ÛŒ اول، پاییز 1385ØŒ موسسه ÛŒ Ùرهنگی Ùˆ مطالعاتی آسیای مرکزی Ùˆ Ù‚Ùقاز ٠ص 102 1Ù€ تادیوس سه ویتوخسکی، آذربایجان روسیه : Ø´Ú©Ù„ گیری هویت ملی در یک جامعه ÛŒ مسلمان ØŒ ترجمه ÛŒ کاظم Ùیروزمند، نشر شادگان ØŒ تهران، زمستان1381 ØŒ صص55Ù€51 . علیرضا راه لیقوان Ùˆ پرویز زارع شاهمرس، تاریخ قره باغ، دÙتر مطالعات سیاسی وبین المللی، 1376ØŒ صص165Ù€141 . کاوه بیات ØŒ بØران قره باغ، انتشارات پروین ØŒ تهران ØŒ 1372ØŒ صص34Ù€ 21. 2Ù€ تادیوس سه ویتوÙسکی ØŒ آذربایجان روسیه : Ø´Ú©Ù„ گیری هویت ملی در یک جامعه مسلمان ØŒ صص 187Ù€195 . 4Ù€ عباس ملکی ØŒ میانجیگری در مناقشه ÛŒ قره باغ Ùˆ نقش ایران . http:// www. Caspianstudies.com/article/karabakh.htm. 2Ù€ عالیه ارÙعی، قضیه ÛŒ ناگورنو قره باغ ØŒ مطالعات آسیای مرکزی وقÙقاز، سال اول ØŒ شماره ÛŒ دوم ØŒ پاییز 1371ØŒ ص173 . 3. Nazim Cafersoy, Elchibey DÅ‘neminde Azerbaycan in DiÅŸ Politikasi(Haziran 1992- Haziran1993), AS AM, 1. Intikam BeÅŸiroÄŸlu, 19ve 20 Yüzyillarda Ermenistan daki Azeri Türklerinin Goch Ettirilmesi ve Soykirim GerchekliÄi,s. 466. 1Ù€ میخاییل گورباچ٠، دومین انقلاب روسیه، پروسترویکا، ترجمه ÛŒ عبد الرØمان صدریه ØŒ نشر آبی ØŒ 1368 ØŒ ص 159. 3Ù€ دمیتری Ùورمن، تØول منازعه ÛŒ قره باغ، ترجمه ÛŒ کاملیا اکبری، مطالعات آسیای مرکزی وقÙقاز، سال دوم ØŒ شماره ÛŒ 4 ØŒ بهار 1373 ،ص 327. 2Ù€ وهاب ولی، بØران قره باغ Ùˆ سیاست گورباچ٠در جمهوریهای مسلمان ØŒ ص239 . 1Ù€ رضا نظرآهاری ØŒ سازمان امنیت وهمکاری در اروپا Ùˆ منا قشه ÛŒ ناگورنو قره باغ ØŒ مطا لعات آسیای مرکزی Ùˆ Ù‚Ùقاز ØŒ شماره ÛŒ 36 ،زمستان 1380ØŒ ص42 . 1. Nazim Cafersoy, Elçibey Do neminde Azwrbaycan in DiÅŸ Politikasi( Haziran 1992- Haziran 1993),s79. 1- Nazim Cafersoy ,ElççDoneminde Azerbaycanin DiÅŸ Politikasi(Haziran 1992- Haziran 1993), ss 88-89. 2- Nazim Cafersoy ,BaÄimsizliÄin Onuncu Yilinda Azerbaycan – Rusya IliÅŸkileri(1991-2001), Avrasya Dosyasi, Azerbaycan Ozel Sayi. Cilt 7, Sayi 1, ilkbahar 2001, s.296. 1Ù€ اولس اسمولانسکی، روسیه Ùˆ Ù‚Ùقاز : مسئله ÛŒ قره باغ کوهستانی ØŒ مطالعات آسیای مرکزی وقÙقاز ØŒ سال پنجم، دوره ÛŒ دوم، شماره ÛŒ 15ØŒ پاییز1375ØŒ صص 195Ù€194 . 1- Ömer Göksel Isyar, Bölgesel ve Global Güvenlik Çikarlari BaÄŸlaminda Aovyet-Rusya DiÅŸ Politikalari ve Karabag Sorunu ,ALFA Yayinlari ,2004, ss.596-600. 1Ù€ علی عباس Ùˆ هارویتون چاخاتریان، مناقشه ÛŒ قره باغ، آرمانها Ùˆ واقعیتها، ص 57. 2- John Maresca, A Peace Pipeline to End the Nagorno –Karabakh Conflict, Caspian Crossroad , No. 1,Winter 1995 , http:// www. Ourworld, compuserver. Com/hompages/usazerb/6.ht,. 1Ù€ علی عباس Ùˆ هارویتون چاخاتریان، مناقشه ÛŒ قره باغ، آرمانها وواقعیتها ØŒ صص 52 Ù€ 49 . 1Ù€ در مورد این پیشنهاد نگاه کنید به: David D.Laitin and Grigor Suny, Atmenia and Azerbaiycan : Thinking a Way Out Of Karabakh, 2Ù€ علی عباس Ùˆ هارویتون چاخاتریان، مناقشه ÛŒ قره باغ، آرمانها Ùˆ واقعیتها، صص 66 Ù€ 65 . 1Ù€ علی عباس Ùˆ هارویتون چاخاتریان، مناقشه ÛŒ قره باغ، آرمانها Ùˆ واقعیتها، صص 61 Ù€60 . 2Ù€ همان مأخذ ØŒ صص 62 Ù€61 2- Golble P.Coping with the Nagorno – Karabakh Crisis ,The Fletchers of Forun World Affairs. V.V1 ,Summer 1992. 1Ù€ علی عباس وهارویتون چاخاتریان، مناقشه ÛŒ قره باغ، آرمانها Ùˆ واقعیتها، صص65Ù€63 . 2Ù€ عباس ملکی، میانجیگری در مناقشه ÛŒ قره باغ علیا Ùˆ نقش ایران. 1Ù€ Ú©Ù†Ùرانس مطبوعاتی روسای جمهور آذربایجان Ùˆ ایران در Ø·ÛŒ دیدار آقای خاتمی از آذربایجان ØŒ به نقل از : رسول 3Ù€ عباس ملکی ØŒ میانجیگری در مناقشه ÛŒ قره باغ علیا Ùˆ نقش ایران. 4Ù€ کاوه ÛŒ بیات، ایران Ùˆ مسئله ÛŒ قره باغ ØŒ Ú¯Ùتگو، شماره ÛŒ 30ØŒ زمستان 1379ØŒ ص197. 1Ù€ Ù…Øمود واعظی ØŒ عوامل بی ثباتی در Ù‚Ùقاز ورویکردهای امنیتی، یازدهمین همایش بین المللی آسیای مرکزی وقÙقاز : امنیت در Ù‚Ùقاز جنوبی ØŒ صص39 Ù€ 38 . 2ـاØمد کاظمی، رویکردهای امنیتی در Ù‚Ùقاز جنوبی، گزارش تØقیقاتی ØŒ پژوهشکده ÛŒ مطالعات راهبردی، 1381ØŒ ص 78 . 1Ù€ سید رسول موسوی، سازوکارهای امنیتی درقÙقاز جنوبی، یازدهمین همایش بین المللی آسیای مرکزی Ùˆ Ù‚Ùقاز« امنیت در Ù‚Ùقاز جنوبی» صص 338 Ù€337 . 2Ù€ عباس ملکی، میانجیگری در مناقشه ÛŒ قره باغ علیا Ùˆ نقش ایران. 1Ù€ به نقل از وزیر دÙاع آذربایجان در دیدار با برژینسکی ØŒ گزیده ÛŒ اخبار Ùرهنگی Ùˆ اجتماعی ارمنستان، نیمه ÛŒ آذرماه 1382ØŒ ص 8. 2Ù€ ادموند هرزیگ، ایران Ùˆ Øومه جنوبی شوروی سابق، ترجمه ÛŒ کاملیا اØتشامی اکبری، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، 1375 ØŒ صص 27 Ù€ 26 . 1Ù€ سید عطا تقوی اصل، ژئوپلتیک جدید ایران: از قزاقستان تا گرجستان، تهران ØŒ دÙتر مطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امور خارجه، بهار 1384 ØŒ ص 199 . 3- Basics of The Karabakh Conflict, 2000, http:// www.geocities.com/ fanthom _2000/Basics. Html:Svante E.Cornell,Undeclard War: The Nagorno- Karabakh Conflict Reconsidered,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, vol.xx,No 4,Summer 1997,s.13. 4- Nazim Cafersoy ,Elçibey Döneminde Azerbaycanin DiÅŸ Politikasi (Haziran 1992-Haziran 1993),ss.114-115. 5- Nasib Nesibli,Azerbaycan – همچنین برای آگاهی از نکته نظرات اÙکار عمومی آذربایجان نسبت به روابط ایران وارمنستان به منبع زیر Ú©Ù‡ یک بررسی از انعکاس تØولات روابط ایران وآذربایجان در مطبوعات آذربایجان Ù…ÛŒ باشد نگاه کنید به: Monitoring Group of FAR-CENTRE, Azerbaycan Iranian Relation ,FAR Center Monitoring Group, 1Ù€ در مورد همکاری استراتژیک نظامی ایران ØŒ ارمنستان ویونان نگاه کنید به : پیمان دÙاعی بین ایران، یونان وارمنستان، ترجمه ÛŒ غ.ر. رضایی نصیر ØŒ ترجمان سیاسی ØŒ شماره ÛŒ 32 ØŒ 2Ù€ ا لهه کولایی، ایران، ارمنستان وروسیه: عوامل توسعه ÛŒ روابط ØŒ مطالعات آسیای مرکزی وقÙقاز ØŒ شماره ÛŒ 26 ØŒ تابستان1378ØŒ صص 17Ù€11. ناصر پورØسن ØŒ جایگاه جمهوری آذربایجان در Ù…Øور ژئواستراتژیک مهار ایران، ماهنامه ÛŒ اطلاعات راهبردی ØŒ مرکز تØقیقات استراتژیک دÙاعی ØŒ شماره ÛŒ 25ØŒ خرداد 1384 ØŒ صص26Ù€ 16. همچنین نگاه کنید به:
3 Ù€ علی ÙلاØی، بازشناسی استراتژی غرب در Ù‚Ùقاز جنوبی، نشریه ÛŒ راهبرد، شماره ÛŒ 28 ØŒ تابستان1382ØŒ ص 330. 4 Ù€ معاونت سیاست خارجی، یازدهم سپتامبر Ùˆ Ù…Øور یونان ØŒ ایران ØŒ ارمنستان وروسیه، برداشت اول، سال دوم ،شماره ÛŒ 7ØŒ ،صص 31 Ù€23 . |