بØران قرهباغ از بØرانهاي با سابقه Ùˆ ديرپاي رخ داده در سرزمينهاي اتØاد جماهير شوروي سابق است كه داراي ابعاد Ùˆ مقياس گسترده Ùˆ بزرگي بوده Ùˆ دورنماي آن نامشخص است اين مناقشه روز به روز ادامه مييابد Ùˆ ماهيت بين الدولي Ùˆ بينالمللي پيدا ميكند ...
نویسنده : دکتر جواد شری٠نژاد
كشورهاي مختل٠منطقه Ùˆ جهان با موضع گيري خاص خود درباره اين مناقشه عكسالعمل نشان دادهاند دراين ميان بØران قرهباغ از ديد ايالات متØده آمريكا، روسيه جايگاه ويژهاي را دارد. جايگاهي كه نقطه تلاقي علاقهمنديهاي اقتصادي Ùˆ مناÙع سياسي اين كشورها بشمار ميرود.
از آنجا كه وضعيت نه جنگ، نه صلØØŒ همواره در درون خود واهمه عمليات نظامي Ùˆ از سرگيري درگيريهاي مسلØانه را زنده Ù†Ú¯Ù‡ ميدارد. از اين رو استمرار چنين شرايطي درجه ناامني در منطقه را بالا ميبرد.
از بين رÙتن مناسبات اقتصادي بين اين دو كشور تاثيرات منÙÙŠ بسياري بر Ù†Øوه معيشت، Ø³Ø·Ø Ø²Ù†Ø¯Ú¯ÙŠ Ùˆ رÙاه عمومي مردم در كشور گذاشته است. Ùˆ نكته قابل توجه در اينجا وجود دارد Ùˆ آن اينكه تاخير در ØÙ„ مناقشه Ùˆ عدم پيشرÙت هر چند اندك در ايجاد ترتيبات مورد نياز، جستجو Ùˆ ياÙتن پتانسيلهاي نهÙته در اين خصوص را دشوار ميسازد. Ùˆ باعث تأس٠است كه در هر دو كشور، نگرش دشمنانه نسبت به يكديگر روز به روز قويتر ميشود.
مقامات آذربايجان هماكنون اعلام ميدارند كه براي رسيدن به يك تواÙÙ‚ در خصوص قرهباغ هيچ عجلهائي ندارند. (Doyle, 2003, p11) . در مقابل در ارمنستان نيز اميدها براي پيشرÙت سريع در خصوص تواÙÙ‚ بر سر قرهباغ در Øال كاهش است، ارمنستان بطور ثابت پيشنهاد اخير باكو براي شروع مجدد Ùرآيند ØµÙ„Ø «Ø§Ø² ابتدا» را رد كرده است به علاوه رهبران ارمنستان تهديد كردهاند كه چنانچه باكو اØياي تواÙقاتي كه در سه سال گذشته ميان دو كشور بدست آمده را رد كند تماسهاي مستقيم با آذربايجان را مسدود خواهند كرد. (Dainelyan, 2004, p17)
اين مقاله در پي آنست كه با Ùراهم آوردن سلسه مطالبي ضمن اعلام ديدگاههاي خود Ùˆ صاØب نظران زمينه مسائل اساسي در خصوص اين بØران، راهØلهاي ممكن را نيز به بررسي Ùˆ بØØ« بگذارد تا انشاءالله زمينهائي باشد براي ØÙ„ اين بØران در اين موقعيت خاص منطقه كه اØتمال بوجود آمدن ترتيبات جديد ميرود. در اين پژوهش با بررسي پيشينه تاريخي Ùˆ ويژگيهاي طبيعي منطقه قرهباغ با پرداختي به ماهيت بØران قرهباغ به تØليل گزينههاي ممكن Ùˆ روشهاي ØÙ„ مناقشه قرهباغ خواهيم پرداخت.
1 ـ پيشينه تاريخي منطقه:
سرزمين تاريخي قره باغ يكي از مساكن اوليه Ùˆ بسيار قديمي انسانها بوده كه غار «Ø¢Ø²ÙŠØ®»[1] در آن نشانگر زيست انسان در زمانهاي قديم در اين منطقه است. (دايره المعار٠آذربايجان، 1354ØŒ ص 183)
در منابع تاريخ اسلامي Øمدالله مستوقي مورخ قرن هشتم هجري قمري در كتاب «Ù†Ø²Ù‡Øª القلوب» براي نخستين بار به نام قرهباغ اشاره ميكند.
منطقه قرهباغ كوهستاني كه در Øال Øاضر مورد مناقشه است از قرن اول ميلادي بخشي از ولايت تاريخي «Ø¢Ø±ØªØ³Ø§Ø®» (Artsax) سرزمين «Ø¢Ù„بان»Ù‡Ø§ÙŠ Ù‚Ùقاز بوده است در اوايل قرن چهارم ميلادي مسيØيت را قبول كرده Ùˆ بخشي از مردم نيز از آئين مزدائي ايرانيان تبعيت ميكردند. بعد از Øمله اعراب به اين منطقه به Ùرماندهي مغيرهابن شعبه كه به تسلط مسلمانان در آمد در سال 1810 ميلادي از 12000 خانوار ساكن در قرهباغ كوهستاني، 9500 خانوار آذربايجاني Ùˆ 2500 خانوار ارمني بودند. كه اين آمارگيري توسط يك Ù†Ùر نظامي Ùˆ مشاور ايشان (يرمولو٠و موگيليوسكي) نشانگر زندگي 75 درصد آذربايجاني Ùˆ 25 درصد ارمني در قره باغ كوهستاني است (بهراد، 1371ØŒ ص 38) در Ùاصله 1920 تا 1930 بيش از 200 هزار Ù†Ùر ارمني از ايران به منطقه Ù‚Ùقاز مهاجرت كردند Ùˆ در قرهباغ كوهستاني سكني گزيدند. از 1918 تا 1920 قرهباغ كوهستاني عليرغم برخي اعتراضات گروههاي ارمني كلاً در تركيب جمهوري آذربايجان بود. Ùˆ اين موضوع در كنگره 1919 دهقانان ارمني قرهباغ كوهستاني مورد تاكيد قرار گرÙت Ùˆ طي گزارش «Ø¢. اي. ميگويان» از روشنÙكران ارمني قرهباغ به لنين رهبر اتØاد جماهير شوروي سابق منعكس ميشود (آرشيو Øزب كمونيست، 1919ØŒ ص 121)
دولت كمونيستي شوروي در سال 1921 در اجلاس شعبه Ù‚Ùقاز به منطقه قره باغ كوهستاني با مركزيت شوشا خودمختاري داد Ùˆ اين منطقه بصورت خودمختار ولي از نظر تقسيمات كشوري بعنوان بخشي از خاك آذربايجان درآمد.
2 ـ ويژگيهاي طبيعي، اقتصادي، انساني قرهباغ
از نظر جغراÙيائي Ùˆ مكاني منطقه قرهباغ كوهستاني در داخل خاك آذربايجان قرار داد Ùˆ با كشور ارمنستان مرز ندارد. قرهباغ تاريخي كه قرهباغ كوهستاني در قسمت شمال آن جاي گرÙته، منطقه كوهستاني بين رودهاي كورا در شمال Ùˆ ارس در جنوب است. اين منطقه داراي 4500 كيلومتر مربع مساØت است كه 9 منطقه شهري Ùˆ تعداد زيادي روستا را در بر ميگيرد. جمعيت Ùعلي قرهباغ (قبل از اشغال توسط ارتش ارمنستان) 190 هزار Ù†Ùر برآورد شده است كه از اين ميزان 77 درصد ارمني 5/22 درصد آذربايجاني Ùˆ 5/0 درصد روس هستند. منطقه قرهباغ كوهستاني تنوع بسيار زيادي در پوشش گياهي Ùˆ Øيات جانوري دارد Ùˆ با توجه به كشاورزي معادن Ùˆ صنايع كوچك مستقر در اين منطقه، از نظر اقتصادي ناØيه توانمندي Ù…Øسوب ميشود.
3 Ù€ ماهيت بØران قره باغ
بØران قرهباغ در زمره مناقشاتي است كه با Øوادث تاريخي در هم تنيده شده است Ùˆ مسئلهاي نيست كه طي يك يا چند دوره مذاكره بين رهبران دو كشور كه تسلط زيادي بر اÙكار عمومي Ùˆ ديدگاههاي گروههاي سياسي Ùعال در كشور خود ندارند، برطر٠شود. مسئله قرهباغ علاوه بر اذهان سياستمداران دو كشور در ØاÙظة تاريخي مردم دو كشور نقش بسته است Ùˆ گمان نميرود به آساني از اذهان پاك شود. كتب Ùˆ اسناد منتشره در اين زمينه مملو از كشتار، خونريزي Ùˆ عقدهگشاييهاي قومي Ùˆ مذهبي است.
با اين اوصا٠دشمني بين دو قوم منØصر به مسائل سياسي Ùˆ ارضي نيست بلكه جنبههاي قومي Ùˆ مذهبي را نيز در بر گرÙته است. هر چند برخي بر اين عقيدهاند كه اين جنگ، مذهبي نيست ولي در عمل جنبههاي مذهبي آن كاملاً مشهود است. البته ذكر اين نكته نيز شايان توجه است كه مردم دو كشور به دليل شرايط اقتصادي نامناسب Øاكم در كشور Ùˆ معيشت سخت، از درگيري Ùˆ جنگ استقبال نميكنند.
درگيري قرهباغ رسماً از Ùوريه 1988 آغاز شد البته در دهههاي قبل نيز آذريها Ùˆ ارامنه در خصوص منطقه با يكديگر اختلا٠داشتند.
رويارويي دو طر٠در قبال اين منطقه يكي از مهمترين عوامل برهم زننده ثبات در Ù‚Ùقاز جنوبي بوده است. مناقشه قرهباغ يكي از اولين Ùˆ طولانيترين جنگهاي قومي در Øوزه شوروي سابق به Øساب ميآيد.
آذربايجان Ùˆ ارمنستان در اواخر دهه 80 بر سر اين منطقه وارد جنگ شدند، اگر Ú†Ù‡ در سال 1994 يك پيمان آتش بس به امضاء رسيد اما آنها به Ù„Øاظ Ùني هنوز در جنگ هستند. Øدود يك ميليون Ù†Ùر به واسطه مناقشه ناگورنو قرهباغ بيخانمان شدهاند Ùˆ موضوع سكونت آنها به علاوه وضعيت آتي اين سرزمين از جمله مسائل عمدهاي است كه بايد ØÙ„ Ùˆ Ùصل شوند. شش دسته علل را ميتوان در به وجود آوردن مناقشه Ùˆ طولاني شدن آن برشمرد. اول آنكه در دوران شوروي مرزهاي قانوني به سختي با مرزهاي Ùرهنگي منطبق بود. مسئله مرزها يكي از دشوارترين مسائل مرتبط با مسائل ملي در اتØاد شوروي سابق بود. عمده مرزهاي بين جمهوريها Ùˆ نواØÙŠ Ùˆ مناطق خودمختار بدون در نظر گرÙتن ويژگيهاي همگون ملي صورت گرÙت. دليل اين امر تصور سازي رژيم شوروي از Ù…Ùهوم «Ù…لت همپاي دولت باØÙ‚ Øاكميت ملي بود كه اجازه ميداد تا مليتهاي كوچكتر كه Ùاقد شروط لازم براي اعمال ØÙ‚ Øاكميت ملي بودند، ولي ساختار Øكومتي خود را داشتند جمهوريهاي خودمختار خود را شكل بدهند. دليل دوم به رويكردهاي منطقهاي متضاد آذريها Ùˆ ارامنه مربوط ميشود. دو طر٠داراي رويكردهاي سياسي Ù€ Ùكري متÙاوت Ùˆ برداشتهاي كاملاً متمايز ميباشند.»
در منطقه خودمختار ناگورنو قرهباغ ابهام كلي Ùˆ عدم قطعيت مرزي در كنار مشخصات ويژه متناقض ديگري قرار ميگرÙت. به طور مثال در Øاليكه اين منطقه تقريباً مجاور ارمنستان Ù€ از نظر جغراÙيايي Ù€ ميباشد اما از طريق دهليز باريكي از آن جمهوري جدا ميشود. وضعيت مشابهي در مورد نخجوان وجود دارد كه يك منطقه آذرينشين ميباشد Ùˆ ارمنستان آنرا از آذربايجان جدا كرده است.
وجود يك منطقه خودمختار به Ù…Ùهوم شناسايي قرهباغ به مثابه سرزميني ارمني بود Ùˆ اين امر به خودي خود اوضاع را مخدوش ميساخت. اعمال سياست تبعيض عليه يكديگر، يكي ديگر از دلايل بØراني شدن روابط آذربايجان Ùˆ ارمنستان در خصوص قرهباغ بوده است. مسئله تبعيض نژادي در منطقه موضوع بسيار پيچيدهاي است. اصولاً آذريها نزد ارامنه شهروند درجه دو Ù…Øسوب ميشوند Ùˆ ارامنه نيز نزد آذريها چنين وضعيتي داشتند.
سرانجام بايد به عامل رقابت قدرتهاي تأثيرگذار اشاره كرد. موقعيت جغراÙيايي Ù‚Ùقاز طي يكصد سال گذشته، هميشه منبع جذب نيروهاي سياسي متعارض بوده است. هر Ú†Ù‡ چالش سياسي بر سر تبعات مناقشه اÙزونتر ميشد، طرÙهاي مناقشه هم به Ùراخور خود سعي در بهرهبرداري از آن به Ù†Ùع خود ميكردند. اين امر تا Øدي پيشرÙت كرده است كه در واقع صØنه مناقشه Ùˆ رويارويي ارامنه Ùˆ آذريها جاي خود را به چالش سياسي بين قدرتهاي خواهان شكل دهي به سيماي منطقه داده است. لئون پتروسيان، رئيس جمهور سابق ارمنستان معتقد بود كه عدم تواÙÙ‚ بين روسيه Ùˆ سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا مانع اصلي Ùˆ عمده پايان بخشيدن به اين بØران دراز مدت شده است. كشورهاي خارجي در خصوص بØران قرهباغ عليرغم تلاشهايي كه انجام ميدهند، ولي بيشتر نتيجه كار را با مناÙع خود پيوند ميزنند. در كشور آمريكا، Ù…ØاÙÙ„ سياسي تا چند سال پيش به شدت از ارامنه طرÙداري كردند Ùˆ اين مسئله باعث شده بود تا كنگره آمريكا كشور آذربايجان را از كمكهاي مالي بلاعوض كه دولت آمريكا به كشورهاي تازه استقلال ياÙته اعطا ميكرد، Ù…Øروم كند. در سالهاي اخير دولت آمريكا تØت تأثير مناÙع اقتصادي خود در زمينه انتقال Ù†Ùت از آذربايجان (به ويژه خط لوله باكو Ù€ تÙليس Ù€ جيهان) Ùˆ مجامع بينالمللي كه آذربايجان در آنها Ù†Ùوذ كرده، از دولت باكو Øمايت ميكند Ùˆ گويا برخي اØزاب تندرو ارمني (از جمله Øزب داشناكسيون) را در Ùهرست گروههاي تروريستي قرار داده است. روسيه نيز در ØÙ„ مناقشه قرهباغ به دنبال Ù†Ùوذ Ùˆ مناÙع از دست رÙته روسها در دوران اتØاد جماهير شوروي است Ùˆ از اين رو پيشنهاد استقرار قواي روسي در قرهباغ به عنوان نيروي بيطر٠را داده است.
تركيه نيز از جمله كشورهايي است كه در زمينه ØÙ„ بØران قرهباغ تلاش ميكند. اين كشور بر عكس آمريكا Ùˆ روسيه، علناً از آذربايجان Øمايت ميكند. همساني قومي، زباني Ùˆ ديني تركيه با آذربايجان كه تاريخ، Ùرهنگ Ùˆ آداب Ùˆ رسوم Ùˆ سنتهاي مشابهي را براي دو كشور به وجود آورده، باعث شده تا مناÙع ملي دو كشور به هم پيوند بخورند. از اين رو دولت تركيه يكي از شرايط عاديسازي روابط خود با ارمنستان را تخليه اراضي اشغالي آذربايجان عنوان ميكند. كشور ايران نيز تلاشهايي در زمينه ØÙ„ بØران قرهباغ داشته است Ùˆ Øتي در سال 1991 سران دو كشور را براي مذاكره به تهران دعوت كرد كه آتش بس موقتي نيز صورت گرÙت. ولي در همين ايام نيروهاي ارمني با استÙاده از Ùرصت پيش آمده تهاجم گستردهاي را شروع Ùˆ بخشهايي از خاك آذربايجان را اشغال كردند Ùˆ مذاكرات بينتيجه ماند كه اين امر لطمة زيادي به جايگاه ايران در معادلات سياسي منطقه زد. در Øال Øاضر ايران خواستار برقراري ØµÙ„Ø Ø¯Ø± منطقه است Ùˆ تماميت ارضي آذربايجان را قبول دارد ولي از هيچ طرÙÙŠ Øمايت نميكند.
مجموعه عوامل مذكور موجبات اوجگيري بØران قرهباغ Ùˆ رويارويي آذربايجان Ùˆ ارمنستان بر سر اين منطقه را Ùراهم ساخت.
4 Ù€ Ø³Ø·ÙˆØ Ùˆ ابعاد بØران قرهباغ: از بعد Ù…Øلي تا ابعاد جهاني
جمهوري آذربايجان از سالهاي پيش Ùˆ زماني كه در تركيب اتØاد جماهير شوروي قرار داشت بعنوان سرزميني از موزائيك اقوام Ùˆ اقليتها مواجه بود ولي از بين آنها تنها يكي به جنگي تمام عيار تبديل گشت Ùˆ آنهم مسئله ارامنه قرهباغ بود كه باعث شد دو كشور آذربايجان Ùˆ ارمنستان وارد جنگي شوند كه طبق آمارها 50 هزار كشته Ùˆ 250 هزار آذري مجبور به كوچ Ùˆ 400 هزار Ù†Ùر ارمني ساكن در آذربايجان به ارمنستان مهاجرت نمايند Ùˆ ارمنستان علاوه بر اشغال قرهباغ كوهستاني، 6 رايون (استان) ديگر از خاك آذربايجان را نيز به اشغال خود در آورد. Ùˆ 800 هزار Ù†Ùر آذري را از خانه Ùˆ كاشانه خود بصورت آوارگان جنگي رهسپار مناطق ديگر نمايد Ùˆ در مجموع ارمنستان 20% خاك آذربايجان را به تصر٠خود در آورد. شناخت Ø³Ø·Ø Ø¹Ù…Ù„ÙƒØ±Ø¯ Ùˆ ابعاد اين مناقشه در دورههاي مختل٠داراي اهميت بسيار است. ابعاد Ùˆ Ø³Ø·ÙˆØ Ø¨Øران قرهباغ را ميتوان در دستهبنديهاي زير گنجاند.
1 ـ بعد ديني ـ قومي مناقشه؛ آذربايجانيها ـ ارمنيها
2 Ù€ بعد منطقهاي بØران؛ آذربايجان Ù€ قرهباغ Ù€ ارمنستان
3 Ù€ بعد وابسته به شوروي بعد از Ùروپاشي شوروي؛ آذربايجان Ù€ روسيه Ù€ ارمنستان
4 Ù€ بعد بينالمللي مناقشه؛ آذربايجان، ارمنستان Ùˆ ساير بازيگران (مهمترين آنها آمريكا، روسيه، كشورهاي اتØاديه اروپا، تركيه، ايران).
بررسي اين ابعاد را بصورت خيلي مختصر انجام ميدهيم.
1 Ù€ بÙعد ديني Ù€ قومي در مناقشه
هويت ديني Ùˆ قومي آذربايجانيها Ùˆ ارمنيها بصورت ريشهاي با هم تÙاوت دارد. اما اين تÙاوتها هر اندازه هم بيشتر باشد در پارهاي از موارد سرنوشت Ùˆ شرايط مشابهي دارد. آذربايجانيها در جهان اسلام Ùˆ هم در ميان قوميت ترك در جهان داراي علاقهمنديهايي هستند Ùˆ در هر صورت خود را امت Ùˆ ملت بزرگي بشمار ميآورند Ùˆ خود را قومي ماندگار Ù…Øسوب مينمايند Ùˆ اØتمال اضمØلال قومي خود بسيار بعيد ميدانند اكثر آذربايجانها شيعه هستند كه در دنياي اسلام از وضعيت خاصي برخوردار ميباشند.
ارامنه نيز بخاطر هويت ديني خود (ارتدوكس بودن) داراي وضعيتي ويژه در بين دنياي گسترده مسيØيت هستند Ùˆ از طر٠ديگر ارامنه در اثر زندگي طولاني مدت در Ù…Øيطهاي غير مسيØÙŠ (مسلمانان) كه با Ùرهنگ خاص بر اين Ù…Øيطها Øاكم است همراه بودند. بطور دائم اين Øس را دارند كه آنها بصورت يك اقليت ديني Ù€ قومي در Ù…Øاصره دشمنان خود هستند Ùˆ خطر اضمØلال همواره آنها را تهديد ميكند. Ùˆ جود چنين باوري Ùˆ Øسي در اذهان ارامنه در بوجود آوردن مناقشه قرهباغ Ùˆ تداوم نقش اصلي را ايÙاء كرده است. Ùˆ اين ذهنيت باعث شده كه تا ارامنه به تضمينهائي كه از سوي آذريها در خصوص امنيت Ùˆ اØقاق Øقوق ارامنه قرهباغ اعلام ميشود بياعتنا باشند.
در سالهاي Øاكميت شوروي هر دو ملت، Ø±ÙˆØ Ù…Ø°Ù‡Ø¨ÙŠ خود را تا Øدود زيادي از دست دادهاند Ùˆ اسلام Ùˆ مسيØيت بصورت دين ظاهري درآمد. Ùˆ در دوران اتØاد جماهير شوروي اين دو قوم نزديك به 70 سال در شرايط يكساني زندگي كردند. Øتي مردم دو ملت با هم ازدواج كردند Ùˆ زمينههاي همگرايي را بوجود آوردند.
جالب توجه است كه بدانيم روابط Ùˆ مناسبات بين قوم گرجي Ùˆ ارمني كه قاعدتاً بايد گستردهتر از روابط ارامنه Ùˆ آذربايجانيها باشد اين گونه وضعيت Ùˆ واقعيت غير از اين ميباشد. در طول تاريخ مناسبات آذريها Ùˆ ارامنه نسبت به روابط ارمني Ù€ گرجي گستردهتر بوده است Ùˆ وجود چنين Ùضائي موجب پديد آمدن اشتراكاتي بين دو ملت آذربايجاني Ùˆ ارمني شده است.
ابعاد منطقهاي مناقشه
مناقشه قرهباغ باعث شد تا آذربايجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ Øتي در قرهباغ كوهستاني، اØساسات ملي تØريك شود Ùˆ Øس ادعاي Øاكميت سياسي به وجود آيد. بنابراين، تنها به كمك موج مليگرايي بود كه نيل به Øاكميت عملي ميشد.
رهبران دو كشور ارمنستان Ùˆ آذربايجان به دليل تكيه بر Øمايت Ùˆ پشتوانه برخي گروههاي سياسي مجبورند «Ø¨Ø§ ساز آنها برقصند». Ùˆ در شرايط كنوني، زمان آن Ùرا رسيده تا دولتهاي اين دو كشور (همچنين دولت گرجستان) دچار تغييرات اساسي شوند، همچنين در كشورداري كه منطقه Ù‚Ùقاز جنوبي در Øال Øاضر نياز به يك «ØªÙكر نوين» بيش از گذشته اØساس ميشود. اتØاد Ùˆ همبستگي سه سيستم Ùˆ تÙكر (متعلق به سه كشور موجود در اين منطقه) در شرايط كنوني در نقطة ناممكن واقع شده Ùˆ اين مسئله، شرايط Øاكم در اوايل قرن بيستم در اين منطقه را در ذهن تداعي ميكند.
ارامنه قرهباغ، بيش از 10 سال است كه تابع دولت خاصي نيستند و چنين وضعيتي سبب شده تا اين دو منطقه بارها به عنوان آلت دست و عامل قدرتهاي خارجي مورد بهرهبرداري قرار گيرند.
بديهي است، توسعه Ùˆ نهادينه شدن Øقوق مدني Ùˆ شهروندي مردم Ùˆ به طور كلي تØكيم Ùˆ تثبيت دموكراسي در اين منطقه تأثير بسياري در ØÙ„ مناقشه دارد Ùˆ اگر نتوان Ú¯Ùت راهØÙ„ قطعي اين بØران است اما ميتوان از آن به عنوان يك شرط اساسي Ùˆ ضروري ياد كرد. همچنين بايد سعي شود، مدلي مشترك براي مناقشات به وجود آمده در منطقه ياÙت شود Ùˆ تشكيل كنÙرانسهايي با مشاركت كشورهاي روسيه، آمريكا Ùˆ اروپا در اين زمينه ميتواند ابعاد بØران را كاهش دهد.
ابعاد مربوط به Øاكميت شوروي Ùˆ بعد از آن
مناقشه قرهباغ در Øاكميت در Øال Ùروپاشي شوروي هر چند اولين بØران Ùˆ مناقشه Ù…Øسوب نميشود ولي جزو پايدارترين Ùˆ شديدترين آنهاست. در رژيمهاي Ù…ØاÙظهكار Øاكم بر كشورهاي Ù‚Ùقاز جنوبي، نظام كمونيستي Ùˆ سيستم Øكومتي وابسته به آن مناسبترين مدل Øكومتي بود. Ùروپاشي شوروي Ùرصت مناسبي بود تا مناقشات موجود در Ù‚Ùقاز جنوبي به شكل مناسبي ØÙ„ شود ولي چون در اين منطقه، مشكلات استقرار Øاكميت وجود داشت، اين Ùرصت از دست رÙت. بعد از اضمØلال شوروي، روسيه با دادن Ø³Ù„Ø§Ø Ùˆ اعزام كارشناسان نظامي خود به ارمنستان، به عنوان يكي از عوامل تأثيرگذار در طولاني شدن مناقشه عمل كرد Ùˆ موÙقيتها Ùˆ عدم موÙقيتهاي دو كشور ارمنستان Ùˆ آذربايجان بعد از Ùروپاشي شوروي تا اندازه زيادي متأثر از كمكهاي روسيه بود.
ابعاد بينالمللي مناقشه
Ùرايند جهاني شدن Ùˆ ارتباط با دنياي آزاد پس از Ùروپاشي شوروي در منطقه Ù‚Ùقاز جنوبي سريعتر از ديگر مناطق شوروي سابق آغاز شد Ùˆ اين مسئله به وجود Ù†Ùت در اين منطقه باز ميگردد كه باعث شد، مناقشات اين منطقه جنبه بينالمللي پيدا كرده Ùˆ عميقتر شود.
از ماه مي سال 1994ØŒ صلØÙŠ با ماهيت آتش زير خاكستر در منطقه برقرار شده است. در اين مدت طرÙهاي مناقشه نتوانستند، راهكار مناسبي براي ØÙ„ بØران بيابند. اگر منطقه داراي شرايط ژئوپولتيكي ديگر Ùˆ جمهوري آذربايجان Ùاقد ذخاير استراتژيك Ù†Ùت بود، به يقين مناقشه پيش از اين ØÙ„ Ùˆ Ùصل ميشد. اما وجود مناÙع راهبردي Ùˆ مهم كشورهاي بزرگ از جمله، ايالات متØده در اين منطقه، مسائل موجود را پيچيدهتر كرده Ùˆ به كلا٠سردرگمي تبديل نموده است.
روسيه در پي آن است تا Ù†Ùوذ خود را كه سالهاي بسياري در منطقه Ù‚Ùقاز جنوبي وجود داشت، بازگرداند. ايران نيز از اØتمال ورود آمريكا Ùˆ ناتو به منطقه بسيار نگران است.
ايران Ùˆ روسيه به رغم تضادهاي واقعي كه دارند، در مواجهه با گسترش Ù†Ùوذ غرب در Ù‚Ùقاز جنوبي Ùˆ آسياي مركزي Ùˆ ايÙاي نقشي استيلاجويانه (هژمونيك) در اين مناطق، مجبور به اتØاد تاكتيكي هستند.
ارمنستان كه اقليت قومي وابسته به آن پراكنش پرتعدادي در كشورهاي غربي دارد، تلاش ميكند در منطقه متØد روسيه بوده Ùˆ در اصل بيشتر تأمين كننده مناÙع روسيه باشد.
روسيه قصد دارد، Ù†Ùوذ خود در ارمنستان را پيرامون مسائل نظامي Ùˆ راهبردي متمركز كند Ùˆ خود را به مثابة نقطة اتكايي براي ارمنستان درآورد. جمهوري آذربايجان ميگويد، در Ùاصله سالهاي 1996 تا 1998 روسيه به ارزش يك ميليارد دلار Ø³Ù„Ø§Ø Ø³Ù†Ú¯ÙŠÙ† از جمله موشكهايي كه تا باكو برد دارند را به صورت بلاعوض به ارمنستان داده است.
ارمنستان در سالهاي اخير سعي نموده از دايره اقتدار روسيه خارج شده Ùˆ Øمايت آمريكا را جلب كند. بر اين اساس در ارمنستان، اصلي تØت عنوان «Ù‡Ù…Ù‡ جانبهگرايي» بر سياست خارجي اين كشور Øاكم شد كه در صدد از بين بردن تضاد مناÙع روسيه Ùˆ غرب در منطقه است.
در مطبوعات به اين عبارات برميخوريم كه مذاكرات صورت گرÙته بين سران دولتهاي آذربايجان Ùˆ ارمنستان در ماه آوريل سال 2001 در Ùلوريدا در اصل نه براي ØÙ„ Ùˆ Ùصل مناقشه قرهباغ بلكه براي بØØ« Ùˆ بررسي پيرامون مناسبات بين روسيه Ùˆ آمريكا بوده است.
5 Ù€ تØليل گزينههاي ممكن در ØÙ„ سياسي بØران قرهباغ
از زمان آغاز Øوادث قرهباغ در سال 1988 تا كنون طرÙهاي ذينÙع (بصورت رسمي) در مناقشه، سازمانهاي بينالمللي، دولتهاي خارجي Ùˆ اÙراد مستقل، انديشمندان Ùˆ بسياري از تشكلهاي اجتماعي Ùˆ سياسي، توصيهها در راهكارهاي مختلÙÙŠ در زمينه ØÙ„ بØران ارائه دادهاند كه در اين بخش سعي ما اين خواهد بود كه Ùهرستي از اين راهكارها را در طبقهبندي زير ارائه كنيم:
الÙ: جنبههاي Øقوقي Ùˆ بينالمللي در مناقشه قرهباغ
ب: اصول اساسي در ارائه راهØÙ„ مناقشه قرهباغ
در بررسي طبقهبندي Ùوق، بند ال٠را بصورت مختصر بررسي مينمائيم
الÙ: جنبههاي Øقوقي Ùˆ بينالمللي
اين جنبه بايد موÙقيتهاي درخور توجهي را در ØÙ„ مناقشه قرهباغ بدست آورد اما اين كار با ايجاد تضاد با ملاØظه اساسي كه در 2 مورد «ØÙ‚ تعيين سرنوشت توسط مردم» Ùˆ «ØªÙ…اميت ارضي Ùˆ صيانت از مرزهاي رسمي كشورها» موÙقيتي كسب نكرد. چون هر كدام از طرÙين درگير اين ملاØظات را به Ù†Ùع خود تÙسير ميكردند. چون اقليت قومي كه در داخل يك كشور بطور مستقل زندگي ميكند تمايل دارد تا از تركيب سياسي آن كشور خارج شده Ùˆ مستقل باشد بخصوص بعد از Ùروپاشي شوروي Ùˆ وضعيت جديد جهاني كه مهمترين آن مقوله نظم نوين جهاني است مسئله را تغيير داده است 2 Ù†Ùر از انديشمندان آمريكايي بنام Ù… هالپرين Ùˆ د. شيÙر چنين بيان ميكنند كه: خاتمه دوران جنگ سرد، جامعه جهاني را بصورت غيرمترقبهائي با وضعيتي مواجه ساخت كه در شرايط جديد، ملتها در قالبهاي مختل٠مطالبات زيادي را در خصوص ØÙ‚ تعيين سرنوشت پيش كشيدند Ùˆ ØÙ‚ تعيين سرنوشت از راههاي قانوني قابل مطالبه ميباشد Ùˆ تشكيل دولتهاي جديد آنهم از راههاي صلØآميز ميتواند صورت بگيرد. ( Halperin, 1996, p46)
در اين گزينه طر٠ارمني در بØران قرهباغ به گزينههاي استقلال Ùˆ جدا شدن از آذربايجان Ùˆ پيوستن به ارمنستان اعتقاد دارد. كارشناسان Ùˆ تØليلگران ارمني در اين زمينه ميگويند: «Ø¯ÙˆØ±Ø§Ù† جنگ سرد پايان ياÙته است Ùˆ نبايد دو اصل تعيين ØÙ‚ سرنوشت Ùˆ ØÙظ تماميت ارضي كشورها را در مقابل يكديگر قرار داد». Ø¢. ينوكيان در اين زمينه عقيده دارد هر چند براساس اصل خدشهناپذير بودن اراضي كشورها اشغال بخشي از خاك يك كشور توسط كشور ديگر ممنوع است اما براساس اصل ØÙ‚ تعيين سرنوشت، ملتها ميتوانند بصورت آزاد با هم متØد شوند Ùˆ ساختار سياسي Ùˆ دولتي مستقل داشته باشند Ùˆ در اين راستا كه هد٠والائي است وقوع جنگ نيز مورد تائيد ميباشد.
از طر٠ديگر كارشناسان Ùˆ تØليلگران آذربايجاني موضوع تعيين ØÙ‚ سرنوشت را مستمسكي براي اشغال خاك آذربايجان توسط ارمنستان ميدانند آنها معتقدند كه ØÙ‚ تعيين سرنوشت كه يكي از اصول پذيرÙته شده در جامعه جهاني است داراي شرايط Ùˆ ملاØظاتي ميباشد كه مطابق آن جدائي قرهباغ كوهستاني از خاك آذربايجان مطرود است از جمله به اسناد سازمان ملل متØد اشاره ميكنند كه در اين اسناد در ارتباط با ماده ØÙ‚ تعيين سرنوشت آمده است كه هيچكدام از بندهاي اين سند نميتواند بصورتي تÙسير شود كه سبب نقض تماميت ارضي كشورها شود.
از طرÙÙŠ تماميت ارضي جمهوري آذربايجان را تمام اسناد بينالمللي تائيد كردهاند Ùˆ پس از مذاكرات اخير جورج بوش Ùˆ پوتين بيانيه مشتركي توسط اين دو در خصوص مناقشات قومي صادر شد كه موضع آذربايجان را مورد تائيد قرار داده Ùˆ سبب تقويت آن شده است. بسياري از تØليلگران بر اين باورند كه در خصوص ØÙ„ بØران قرهباغ تاكيد بر راهكارهاي Øقوقي گره موجود را ØÙ„ نميكند در اين رابطه نماينده پيشين روسيه در سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا در كنÙرانسي كه در 25 آوريل 2002 تØت عنوان «ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات Ùˆ ايجاد Ùضاي اعتماد در Ù‚Ùقاز جنوبي» در ايران برگزار شد Ú¯Ùته است: «Ø®Ø¯Ø§ÙˆÙ†Ø¯ØŒ شما را از جستجوي راهØلهاي Øقوقي نگهدارد» همچنين كازميرا٠نيز اظهار داشت كه راهØÙ„ اين مناقشه Ùقط ميتواند سياسي باشد.
ب: اصول اساسي در ارائه راهØÙ„ بØران قرهباغ
در اين بخش ما در پي آن هستيم به گزينههاي Ù…Ø·Ø±Ø Ø¯Ø± زمينه ØÙ„ سياسي مسئله قرهباغ كوهستاني را در Øد مقدورات ارزيابي نمائيم.
1 ـ موضع آذربايجان:
اين موضعگيري بر اين Ù…Øتوي استوار است كه ارمنستان در جريان درگيريهاي كه از سال 1988 شروع شد با هد٠الØاق بخشي از خاك آذربايجان به خاك خود به اين كشور تجاوز نظامي كرده است Ùˆ در اثر اين تجاوز علاوه بر منطقه قرهباغ كوهستاني، 6 استان نيز به اشغال ارمنستان درآمده است Ùˆ صدها هزار Ù†Ùر از اهالي آذربايجان نيز آواره شدهاند. لذا دولت آذربايجان آمادگي خود را براي ارائه ØÙ‚ خودگرداني در بالاترين Ø³Ø·Ø Ø¨Ù‡ قرهباغ كوهستاني در تركيب ساختار سياسي خود اعلام كرده است كه شكل Ùˆ درجه اين خودگرداني در طول مذاكرات پس از كارشناسي دو طر٠تعيين خواهد شد.
2 ـ موضع آذربايجانيهاي قرهباغ كوهستاني:
اين موضعگيري با موضعگيري رسمي دولت آذربايجان مطابقت ميكند البته گروههائي هستند كه عقيده دارند سرزمينهاي اشغال شده بايد سريعاً از طريق نظامي بازپس گرÙته شود. Ùˆ ØµÙ„Ø Ø¯Ø§Ø¦Ù…ÙŠ در منطقه تنها در صورت ØÙ„ عادلانه مناقشه برقرار خواهد شد.
3 Ù€ موضع Øكومت قرهباغ كوهستاني
اين نهاد بدنبال ØÙ‚ تعيين سرنوشت خويش است Ùˆ اين ØÙ‚ را به Ù†Øوي تÙسير ميكند كه منجر به تشكيل دولتي مستقل از دولت آذربايجان Ùˆ جدايي از خاك اين كشور شود. رهبري قرهباغ كوهستاني بر اين باور است كه آنها در جنگ با ارتش آذربايجان پيروز شدهاند Ùˆ بعنوان طر٠غالب داراي امتيازات ويژهاي هستند كه بايد در جريان تعيين وضعيت سياسي اين منطقه از آن بهره بگيرند Ùˆ در طول تاريخ سابقه ندارد كه قوم غالب مجدداً تØت Øاكميت قوم مغلوب قرار گيرد.
4 ـ ساختار سياسي پائينتر از دولت و بالاتر از خود مختاري
اين Ø·Ø±Ø Ø§ÙˆÙ„ÙŠÙ† بار در سال 1991 توسط آمريكائيان ارائه شد كه به Ø·Ø±Ø «ÙˆÙŠÙ„لي» مشهور گشت كه در اين Ø·Ø±Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ù‡ قرهباغ در داخل تركيب سياسي آذربايجان Ùˆ با نظارت مخصوص آمريكا Ùˆ منطقه ويژه، در نظر گرÙته شده بود كه اين Ø·Ø±Ø Ø¨Ø§ استÙاده از مدل جزاير «Ø¢Ù„اند» در درياي بالتيك گرÙته شده بود.
مدل جزاير آلاند به منزله مدلي مناسب براي تنظيم روابط قره باغ كوهستاني با جمهوري آذربايجان توسط ميانجيگران بينالمللي پيشنهاد ميشود Ùˆ در دسامبر 1993 در جريان اجلاس كشورهاي مستقل مشتركالمناÙع به همت وزراي امور خارجه روسيه Ùˆ Ùلاند، كنÙراسي از نمايندگان آذربايجان، ارمنستان قرهباغ كوهستاني در جزاير آلاند برگزار Ùˆ اين مدل بررسي شد. كه توسط نمايندگان قرهباغ كوهستاني بدليل عدم توجه به ريشههاي تاريخي Ùˆ روانشناختي اين مدل نسبت به قرهباغ رد شد.
5 ـ مبادله اراضي:
در سال 1988 گروهي به رهبري ساخارو٠براي ØÙ„ مناقشه، مدل جدايي مناطق تØت سكونت ارامنه Ùˆ آذريها را پيشنهاد كردند كه در آن زمان مورد مذاكره قرار نگرÙت.
بعدها اين مدل توسط سياستمدار آمريكايي بنام پل گوبل در مقالهائي تØت عنوان «Ú†Ú¯ÙˆÙ†Ù‡ ميتوان از عهده بØران قرهباغ برآمد؟» Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ كه بعد از ارائه كه با تنشهائي همراه بود ايشان راهØÙ„ مناقشه را در مبادله اراضي با ملØوظ داشتن شرايط زير ميداند:
اول: بخشي از منطقه قرهباغ كوهستاني به همراه سرچشمه رودخانههائي كه به طر٠آذربايجان سرازير هستند به ارمنستان داده شود.
دوم: بخشي از خاك ارمنستان كه بين آذربايجان Ùˆ نخجوان قرار گرÙته به آذربايجان داده شود. كه در صورت اجراء اين Ø·Ø±Ø Ø§Ø±Ù…Ù†Ø³ØªØ§Ù† امكان ارتباط مستقيم خود را با ايران از دست ميدهد. Ùˆ وضعيت دشواري براي ارمنستان بوجود ميآيد.
اين پيشنهادات در مذاكرات سالهاي 2000 و 2001 بين رؤساي جمهوري آذربايجان و ارمنستان بررسي شد ولي بطور رسمي اعلام نگرديد.
6 Ù€ دولت مشترك المناÙع:
براساس بيانية سازمان ملل متØد كه در سال 1970 درباره دوستي Ùˆ همكاري بين دولتها ارائه شده ØÙ‚ تعيين سرنوشت ملتها در سه شكل Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÙŠØ´ÙˆØ¯. تشكيل دولت جديد، تشريك مناÙع با دولت مستقل موجود Ùˆ تعيين وضعيتي ديگر براساس رايگيري آزاد Ùˆ تمام Ø¢Øاد مردم.
در اين زمينه در سال 1994 جان مارسيكا نماينده ويژه دولت آمريكا طرØÙŠ را پيشنهاد كرده بود كه Ø·Ø±Ø Ø´Ø§Ù…Ù„ 8 قسمت بود كه قرهباغ كوهستاني تØت نام جمهوري قرهباغ كوهستاني ناميده ميشود. Ùˆ در داخل تركيب سياسي Ùˆ Øاكميت جمهوري آذربايجان داراي ØÙ‚ اداره كامل است Ùˆ به صورت يك دولت مشتركالمناÙع با آذربايجان ميباشد. در اين Ø·Ø±Ø Ù¾ÙŠØ´Ù†Ù‡Ø§Ø¯ ميشد كه در استپاناكرت (مركز منطقه قرهباغ كوهستاني كه آذربايجانيها آنرا خان كندي مينامند) Ùˆ باكو، دو طر٠داراي نمايندگيهاي سياسي باشند Ùˆ در پايتخت كشورهاي داراي اهميت در اين مناقشه، از جمله ايروان Ùˆ مسكو، جمهوري قرهباغ كوهستاني داراي نمايندگي باشد Ùˆ اين كشورها نيز متقابلاً در مركز قرهباغ كوهستاني نمايندگي داير كنند.
براساس Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±Ø³ÙŠÙƒØ§ØŒ قواي نظامي جمهوري قرهباغ كوهستاني به تدريج بايد كاهش يابد Ùˆ اين جمهوري داراي نيروهاي امنيتي داخلي خواهد بود ولي نيروهاي نظامي با ماهيت Ùˆ توان تهاجم نظامي نبايد وجود داشته باشند. جمهوري آذربايجان در داخل اين منطقه Ùˆ نيز در اطرا٠آن Ùقط ميتواند نيروهاي امنيتي مستقر كند Ùˆ ØÙ‚ استقرار نيروهاي نظامي با ماهيت Ùˆ توان تهاجم نظامي را نخواهد داشت. در گزينه پيشنهادي مارسيكا Ú¯Ùته ميشود، بين جمهوري ارمنستان با برونبوم نخجوان از طريق دالان لاچين ارتباط ترانزيتي برقرار شود Ùˆ آوارگان رانده شده از مناطق جنگي به خانه Ùˆ كاشانه خود بازگردند Ùˆ سرزمين جمهوريهاي آذربايجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ نيز منطقه قرهباغ كوهستاني Ùˆ نخجوان به صورت يك منطقه آزاد تجاري درآيد. مارسيكا در پايان توصيه ميكند، سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا Ùˆ شوراي امنيت سازمان ملل متØد از ضامنين اجراي شروط اين سند ميباشند.
6 Ù€ روشهاي ØÙ„ مناقشه قره باغ:
صرÙنظر از اينكه كدام راهØÙ„ براي مديريت بØران قرهباغ Ùˆ ØÙ„ آن عملي خواهد شد، روش Ùˆ شيوه اجراي اين راهØلها نيز مسئله مهمي است. راهØلهاي ارائه شده هر اندازه واقعنگر هم باشند ولي در ميدان عملي به خاطر دشواريهايي كه دارند، با تأخير همراه ميشوند كه يكي از موانع اساسي در اين زمينه، نبود اعتماد متقابل است.
الÙ) ØÙ„ مناقشه از طريق نظامي
باعث تأس٠است كه خارج از موضعگيري رسمي دو طرÙØŒ شيوه نظامي به مثابة يكي از شيوههاي خاتمه دادن به اين وضع همچنان وجود دارد، يعني طر٠آذربايجاني براي ØÙظ تماميت ارضي خود ممكن است در صدد سركوب Ùˆ از بين بردن شورشگران ارمني قرهباغ كوهستاني برآيد Ùˆ طر٠ارمني نيز ممكن است براي وادار كردن آذربايجان به چشمپوشي از مناÙعش، بخواهد اراضي بيشتري خارج از منطقه قرهباغ كوهستاني را به اشغال خود در آورد. هر چند مقامات دو طر٠در موضعگيري رسمي خود، از ØÙ„ مناقشه به شيوههاي صلØآميز سخن ميگويند. جمهوري آذربايجان براساس اصول سازمان ملل متØد به منظور ØÙظ تماميت ارضي كشور، خاتمه دادن به بØران از طريق نظامي را مستثني نميكند Ùˆ ارمنستان نيز اين اهمال را بعيد نميداند. در اين زمينه ايجاد Ù…Øيطي سياسي با اعتماد متقابل ضرورت دارد.
ب) ØÙ„ مناقشه به صورت جامع (در قالب يك Ø·Ø±Ø Ø¬Ø§Ù…Ø¹)
اين شيوه تمام مسائل مورد اختلا٠و مباØثهآميز بين دو طر٠را در نظر ميگيرد. مسائل Ùˆ مشكلات در قالب يك Ø·Ø±Ø Ø¬Ø§Ù…Ø¹ Ùˆ كامل گنجانده شده Ùˆ در اين زمينه به تواÙقي ميرسيم Ùˆ سپس بررسي اين مسائل شروع ميگردد.
اين مسائل به دليل عدم تواÙÙ‚ بر سر جايگاه قرهباغ كوهستاني در روند مذاكرات به نتيجه نرسيده است Ùˆ گزينههاي مختلÙÙŠ كه در اين زمينه پيشنهاد شده (كه از جمله مشهورترين آنها پيشنهاد ارائه شده توسط اعضاي گروه مينسك در سال 1997 بود) كنار گذاشته شدهاند. البته رهبري Ùعلي جمهوري ارمنستان (روبرت كوچاريان) ادعا ميكند كه هنوز طرÙدار اين شيوه هست.
ج) ØÙ„ مرØله به مرØله مناقشه
چارچوب مرØله به مرØله در ØÙ„ مناقشه در دسامبر سال 1997 به جاي اصول پلان جامع Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯. اساس اين شيوه بر اين مبنا متكي است كه چون آذربايجان Ùˆ ارمنستان در مورد برطر٠كردن مشكلات Ùˆ اختلا٠ديدگاهها در تمام موارد مربوط به مناقشه نميتوانند، تواÙÙ‚ كنند، از اينرو ضروري است، هر گونه تواÙÙ‚ جزئي را به منزله يك مرØله قلمداد نمود. بر اين اساس، Ú¯Ùته شده كه در مرØله اول ميتوان اراضي غير ارمنينشين آذربايجان را كه در اشغال نيروهاي ارمني است، آزاد ساخت(به جز دالان لاچين) Ùˆ همچنين اين امكان وجود دارد كه آوارگان طي چند مرØله به موطن اصلي خود بازگرداند. البته در اين زمينه نيز مسائل بØثانگيزي وجود دارد كه تعيين Øدود دالان لاچين (كه براي نيروهاي ارمني داراي اهميت استراتژيك Ùˆ مهمترين كانال ارتباطي با قرهباغ كوهستاني Ù…Øسوب ميشود) از جمله آنهاست. اين شيوه نيز تاكنون Ùقط روي كاغذ مانده است. به خاطر متناقض بودن شيوههاي مورد نظر براي ØÙ„ بØران، لئون ترپتروسيان، رئيس جمهور ارمنستان استعÙا داد Ùˆ وارث او يعني روبرت كوچاريان بر اين باور است كه اين مناقشه تنها با شيوه يك Ø·Ø±Ø Ø¬Ø§Ù…Ø¹ Ùˆ همه جانبه قابل ØÙ„ است.
Ùˆ. كازميراÙÙ (نماينده سابق روسيه در سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا) از طرÙداران سرسخت شيوه مرØله به مرØله در ØÙ„ مناقشه بود. اين ديپلمات ميگويد: «Ø¢Ø´ÙƒØ§Ø± است شيوه مرØله به مرØله بدين معنا نيست كه ابتدا خواستههاي يك طر٠(هر چقدر قانوني هم باشد) برآورده شود Ùˆ در مرØله بعدي به سراغ مطالبات طر٠ديگر برويم، بلكه در هر مرØله، طرÙين بخشي از خواستههاي خود را هر چند كوچك Ùˆ غيراساسي هم باشد، به دست آورده Ùˆ از اين بابت رضايتمند خواهند بود.»
د) رÙتارهاي مبتني بر همگرايي
ايجاد سيستم يكپارچه تأمين امنيت در Ù‚Ùقاز، بدون شك ثمرة سند منتشر شده توسط Ù…. امرسون است كه براساس آن در سال هاي 1998 تا 2002 مذاكرات Ùˆ مباØثي در Ø³Ø·ÙˆØ Ø¹Ø§Ù„ÙŠ صورت گرÙت. براي ايجاد امنيت Ùˆ ثبات در منطقه Ù‚Ùقاز جنوبي، رÙتارهاي مبتني بر اعتماد متقابل Ùˆ ايجاد سيستم امنيت همه جانبه به مثابه پايه Ùˆ اساس به شمار ميآيد. مذاكرات 2+3+3 (سه كشور شناخته شده در جامعه جهاني در Ù‚Ùقاز جنوبي + كشورهاي پيشرو در منطقه يعني روسيه، ايران Ùˆ تركيه + آمريكا Ùˆ شوراي اروپا) از سوي آمريكا، تركيه Ùˆ شوراي اروپا مورد استقبال قرار گرÙت، اما كشورهاي روسيه Ùˆ ايران با اين تركيب مخالÙت شديدي كردند Ùˆ خواستار كنار گذاشتن آمريكا، شوراي اروپا Ùˆ تركيه Ùˆ پيگيري مسئله از طريق Ùرمول 3 + 2 شدند. همچنين مذاكراتي نيز در شهرهاي بوخوم Ùˆ برلين آلمان در سال 2001 انجام شد. در كنÙرانس برلين، امرسون برخي از بندهاي Ø·Ø±Ø Ø®ÙˆØ¯ را با اصلاØات ارائه كرد.
هـ ) Ùشار از خارج يا «Ø·Ø±Ø ديتون»
يكي از راههاي ØÙ„ مناقشه از طريق اعمال Ùشار توسط قدرتهاي جهاني است. اين روش به «Ø·Ø±Ø ديتون» مشهور است. منطقه با ناامني Ùˆ بØرانهايي در مقياس وسيع مواجه شده است Ùˆ براي غلبه بر اين بØرانها بايد از تدابير اجباري پذيرÙته شده در Ø³Ø·Ø Ø¨ÙŠÙ†Ø§Ù„Ù…Ù„Ù„ÙŠ استÙاده شود.
اين مدل با نظامنامههاي «ØÙ„ مسالمتآميز تنشها» Ùˆ «Ø¹Ù…ليات عليه نقض ØµÙ„Ø Ùˆ تجاوزگري» سازمان ملل متØد سازگاري دارد Ùˆ در آن Øاكميت ملي Ùˆ تماميت ارضي كشورها Ùˆ خدشهناپذير بودن مرزهاي رسمي دولتها نسبت به ØÙ‚ تعيين سرنوشت ملتها به ويژه تÙسير آزادانه از اين اصل پذيرÙته شده سازمان ملل برتري دارد.
امرسون توچّي سناريويي را قابل انجام ميدانند كه در آن جامعه جهاني براي اجراي ترتيبات همگرايانه (ترتيبات مبتني بر همگرايي بين كشورهاي منطقه) در منطقه از Ø·Ø±Ø Ø¯ÙŠØªÙˆÙ† كه از سوي اين اÙراد پيشنهاد شده است، استÙاده كنند. آنها ميگويند: «Ø§Ø² آنجا كه تاكنون هيچ يك از كشورها، نهادها Ùˆ يا سازمانهاي بينالمللي از تكالي٠و توصيههاي اين Ø·Ø±Ø Øمايت نكردند، Ø·Ø±Ø ÙŠØ§Ø¯ شده همواره به صورت ذهني Ùˆ غيرعملي باقي مانده است.»
7 ـ نتيجه گيري
كارشناسان Ùˆ صاØبنظران دلايل مختلÙÙŠ را براي عدم پيشرÙت Ùرايند ØÙ„ Ùˆ Ùصل بØران قرهباغ پس از تØولات سياسي اخير در دو جمهوري آذربايجان Ùˆ ارمنستان ذكر ميكنند. اين عوامل در مجموع موجب شدند تا خوشبينيهاي مربوط به ØÙ„ Ùˆ Ùصل بØران قرهباغ پس از برگزاري انتخابات رياست جمهوري دو كشور تØقق نيابند. برخي كارشناسان خاطرنشان كردهاند كه Ù†Øوه غيردموكراتيك برگزاري انتخابات رياست جمهوري در هر دو كشور مشروعيت رهبران Ùعلي ارمنستان Ùˆ آذربايجان را زير سوال برده Ùˆ آنها براي جلوگيري از تضعي٠بيشتر جايگاه خود در داخل Øاضر به مصالØÙ‡ در مورد قرهباغ نيستند. شاهين عباس اÙØŒ از مسئولان روزنامه آذري باكو در اينباره معتقد است؛ پس از پيروزي در انتخاباتي غيردموكراتيك روبرت كوچاريان Ùˆ الهام عليا٠به منظور كسب مشروعيت بيشتر براي اقتدار خود به برداشتن گامهاي عوام پسندانه Ùˆ ميهن پرستانه گرايش پيدا كردهاند.
پايگاه اينترنتي اوراسيانت در همين رابطه ØªØµØ±ÙŠØ Ù…ÙŠÙƒÙ†Ø¯ كه شمار معدودي از كارشناسان سياسي معتقدند كه الهام عليا٠(به منظور تقويت اقتدار خويش) به Ø¬Ù†Ø§Ø Ø§Ùراطي در تشكيلات رياست جمهوري خود گرايش پيدا ميكند. اين Ø¬Ù†Ø§Ø Ø§Ùراطي مصالØÙ‡ در مورد قره باغ را رد Ùˆ تأكيد ميكنند كه اين منطقه بايد بخشي از سرزمين آذربايجان باقي بماند.
برخي از تØليلگران به نقش ناÙØ° اÙكار عمومي به عنوان يك عامل مهم بازدارنده براي ØÙ„ Ùˆ Ùصل بØران قرهباغ اشاره Ùˆ ØªØµØ±ÙŠØ Ù…ÙŠÙƒÙ†Ù†Ø¯ كه رؤساي جمهور دو كشور نميتوانند اين عامل را ناديده بگيرند. به ويژه در شرايط نياز رهبران دو كشور به اÙزايش مشروعيت Ùˆ Ù†Ùوذ خود در كشور ويژگي بازدارنده اين عامل بيشتر نمود پيدا ميكند. عباسا٠در اين زمينه خاطرنشان ميكند كه اÙكار عمومي هم در ارمنستان Ùˆ هم در آذربايجان اØتمال مصالØÙ‡ را كاهش ميدهد.
كارشناسان همچنين به ديدگاههاي مختل٠و متÙاوت دو طر٠در مورد شيوه ØÙ„ Ùˆ Ùصل بØران قرهباغ به عنوان يكي ديگر از عوامل مؤثر در توق٠مذاكرات ØµÙ„Ø ÙŠØ§Ø¯ ميكنند. عباسا٠در اين زمينه خاطرنشان كرده است كه دو كشور در خصوص شكل تواÙÙ‚ اØتمالي دچار اختلا٠نظر هستند. به Ú¯Ùته وي آذربايجان بر يك مدل مرØله به مرØله يا گام به گام اصرار دارد كه با بازگشت اراضي اشغالي خارج از ناگورنو Ùˆ قرهباغ آغاز شده Ùˆ با بازگشت آوارگان ادامه ياÙته Ùˆ تنها در اين صورت مذاكرات در مورد وضعيت قرهباغ پيگيري ميشود. در عين Øال ارمنستان تنها يك نگرش كلي به مصالØÙ‡ را ميپذيرد كه براي مثال هم مسائل اراضي اشغال شده Ùˆ هم وضعيت قرهباغ را به طور همزمان ØÙ„ Ùˆ Ùصل ميكند.
اميل دانياليان، ژورناليست Ùˆ تØليگر مسائل سياسي در ايروان در همين رابطه خاطرنشان ميكند كه ارمنستان اصرار دارد كه تنها راه براي شكستن بنبست كنوني بازگشت به تواÙقي است كه بنابر گزارشها در جريان مذاكرات آوريل 2001 در منطقه «ÙƒÙŠ وست» آمريكا ميان كوچاريان Ùˆ Øيدرعليا٠به دست آمد. مقامات ارمنستان ميگويند كه چارچوب اين مواÙقتنامه به طور مؤثري قرهباغ را به ارمنستان منتقل خواهد كرد Ùˆ اين امر در ازاي عقبنشيني ارمنستان از اراضي اشغالي آذربايجان خواهد بود.
بالاخره برخي از كارشناسان به اين نكته اشاره دارند كه طرÙين منازعه تداوم بØران را بيشتر به ضرر طر٠مقابل دانسته Ùˆ بدين ترتيب براي پيشقدم شدن در ØÙ„ Ùˆ Ùصل مناقشه علاقه چنداني از خود نشان نميدهند چرا كه اساساً معتقدند كه ادامه وضعيت موجود بيشتر مناÙع طر٠مقابل را مورد مخاطره قرار ميدهد. شاهين عباسا٠در اين زمينه يادآور ميشود كه هر دو طر٠اعتقاد دارند كه زمان به Ù†Ùع آنها ايÙاي نقش ميكند. آذربايجان معتقد است كه توسعه اقتصادي به اين كشور اجازه ميدهد تا موقعيت خود را در برابر ايروان تقويت كند.
دانياليان نيز ØªØµØ±ÙŠØ Ù…ÙŠÙƒÙ†Ø¯ در Øال Øاضر، به نظر نميرسد كه رهبران آذربايجان Ùوريت ØÙ„ Ùˆ Ùصل قرهباغ را مورد ملاØظه قرار ميدهند. الهام عليا٠اعلام كرده كه رژيم وي هيچ علجهاي براي استقبال از راهØلهاي غيرمردمي مصالØÙ‡ ندارد. وي كه پس از ديدارش از مسكو صØبت ميكرد اظهار داشت كه جمهوري ارمنستان كه از نظر منابع ضعي٠و Ùقير است بيش از كشور او Ù€ كه از ثروت Ù†Ùت بهرهمند است Ù€ از بنبست موجود در قرهباغ صدمه ميبيند.
الهام عليا٠همچنين در جريان يك مصاØبه تلويزيوني در نهم Ùوريه ادعا كرد كه زمان به Ù†Ùع جمهوري آذربايجان است. وجود اØساس مشابه در ميان رهبران ارمنستان شرايط را براي پيشبرد مذاكرات ØµÙ„Ø ØªØ¶Ø¹ÙŠÙ ÙƒØ±Ø¯Ù‡ است.
منابع
1 Ù€ بهراد، عبدالاØد، قرهباغ در چشم انداز تاريخ 1371 انتشارات توس، تهران
2 ـ دايرهالمعار٠آذربايجان
3 Ù€ واعظي، Ù…Øمود، مناقشه قرهباغ ميراثي از چالشهاي قوي شوروي، Ùصلنامه آسياي مركزي، Ù‚Ùقاز شماره 42ØŒ تابستان 1382.
4. Shahin Abbsaov : noc “ Closer propects for the settlement of the Kara bakh conflict” Analust, Feb 11, 2004.
5. Mark Doyle Leaders Talk of peace in Kara bakh Dec 11, 2003.
6. Azarbaijan syas it is in no Hurry to settle nagron – Kara bakh conflict, Eurasia in sitht, Feb 27, 2004.
7. Emil Daniely an “Hopes Fading in yereran, for Rapid progress on Kara bakh settlement” Eurasia in sight, Feb 27, 2004. |