LOGO - SHARIFNEJHAD WEB SITE
AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS
 

منوي اصلي

آب و هوا

 

اوقات شرعي


 

خبرنامه






   
تحليل تداوم بحران قره باغ Ùˆ ارائه راه‌حل‌هاي آن چاپ ارسال به دوست
شماره : DR.J.SH-1388429   
31 تیر 1388 ساعت 15:20

بحران قره‌باغ از بحران‌هاي با سابقه Ùˆ ديرپاي رخ داده در سرزمين‌هاي اتحاد جماهير شوروي سابق است كه داراي ابعاد Ùˆ مقياس گسترده Ùˆ بزرگي بوده Ùˆ دورنماي آن نامشخص است اين مناقشه روز به روز ادامه مي‌يابد Ùˆ ماهيت بين الدولي Ùˆ بين‌المللي پيدا مي‌كند ...

نویسنده : دکتر جواد شریف نژاد

كشورهاي مختلف منطقه Ùˆ جهان با موضع گيري خاص خود درباره اين مناقشه عكس‌العمل نشان داده‌اند دراين ميان بحران قره‌باغ از ديد ايالات متحده آمريكا، روسيه جايگاه ويژه‌اي را دارد. جايگاهي كه نقطه تلاقي علاقه‌مندي‌هاي اقتصادي Ùˆ منافع سياسي اين كشورها بشمار مي‌رود.

 

از آنجا كه وضعيت نه جنگ، نه صلح، همواره در درون خود واهمه عمليات نظامي Ùˆ از سرگيري درگيريهاي مسلحانه را زنده Ù†Ú¯Ù‡ مي‌دارد. از اين رو استمرار چنين شرايطي درجه ناامني در منطقه را بالا مي‌برد.

 

از بين رفتن مناسبات اقتصادي بين اين دو كشور تاثيرات منفي بسياري بر نحوه معيشت، سطح زندگي Ùˆ رفاه عمومي مردم در كشور گذاشته است. Ùˆ نكته قابل توجه در اينجا وجود دارد Ùˆ آن اينكه تاخير در حل مناقشه Ùˆ عدم پيشرفت هر چند اندك در ايجاد ترتيبات مورد نياز، جستجو Ùˆ يافتن پتانسيل‌هاي نهفته در اين خصوص را دشوار مي‌سازد. Ùˆ باعث تأسف است كه در هر دو كشور، نگرش دشمنانه نسبت به يكديگر روز به روز قوي‌تر مي‌شود.

 

مقامات آذربايجان هم‌اكنون اعلام مي‌دارند كه براي رسيدن به يك توافق در خصوص قره‌باغ هيچ عجله‌ائي ندارند. (Doyle, 2003, p11) . در مقابل در ارمنستان نيز اميدها براي پيشرفت سريع در خصوص توافق بر سر قره‌باغ در حال كاهش است، ارمنستان بطور ثابت پيشنهاد اخير باكو براي شروع مجدد فرآيند صلح «Ø§Ø² ابتدا» را رد كرده است به علاوه رهبران ارمنستان تهديد كرده‌اند كه چنانچه باكو احياي توافقاتي كه در سه سال گذشته ميان دو كشور بدست آمده را رد كند تماس‌هاي مستقيم با آذربايجان را مسدود خواهند كرد. (Dainelyan, 2004, p17)

 

اين مقاله در پي آنست كه با فراهم آوردن سلسه مطالبي ضمن اعلام ديدگاههاي خود Ùˆ صاحب نظران زمينه مسائل اساسي در خصوص اين بحران، راه‌حل‌هاي ممكن را نيز به بررسي Ùˆ بحث بگذارد تا انشاءالله زمينه‌ائي باشد براي حل اين بحران در اين موقعيت خاص منطقه‌ كه احتمال بوجود آمدن ترتيبات جديد مي‌رود. در اين پژوهش با بررسي پيشينه تاريخي Ùˆ ويژگي‌هاي طبيعي منطقه قره‌باغ با پرداختي به ماهيت بحران قره‌باغ به تحليل گزينه‌هاي ممكن Ùˆ روش‌هاي حل مناقشه قره‌باغ خواهيم پرداخت.

 

 

 

1 ـ پيشينه تاريخي منطقه:

 

سرزمين تاريخي قره باغ يكي از مساكن اوليه Ùˆ بسيار قديمي انسان‌ها بوده كه غار «Ø¢Ø²ÙŠØ®»[1] در آن نشانگر زيست انسان در زمانهاي قديم در اين منطقه است. (دايره المعارف آذربايجان، 1354ØŒ ص 183)

 

در منابع تاريخ اسلامي حمدالله مستوقي مورخ قرن هشتم هجري قمري در كتاب «Ù†Ø²Ù‡Øª القلوب» براي نخستين بار به نام قره‌باغ اشاره مي‌كند.

 

منطقه قره‌باغ كوهستاني كه در حال حاضر مورد مناقشه است از قرن اول ميلادي بخشي از ولايت تاريخي «Ø¢Ø±ØªØ³Ø§Ø®» (Artsax) سرزمين «Ø¢Ù„بان»‌هاي قفقاز بوده است در اوايل قرن چهارم ميلادي مسيحيت را قبول كرده Ùˆ بخشي از مردم نيز از آئين مزدائي ايرانيان تبعيت مي‌كردند. بعد از حمله اعراب به اين منطقه به فرماندهي مغيره‌ابن شعبه كه به تسلط مسلمانان در آمد در سال 1810 ميلادي از 12000 خانوار ساكن در قره‌باغ كوهستاني، 9500 خانوار آذربايجاني Ùˆ 2500 خانوار ارمني بودند. كه اين آمارگيري توسط يك نفر نظامي Ùˆ مشاور ايشان (يرمولوف Ùˆ موگيليوسكي) نشانگر زندگي 75 درصد آذربايجاني Ùˆ 25 درصد ارمني در قره باغ كوهستاني است (بهراد، 1371ØŒ ص 38) در فاصله 1920 تا 1930 بيش از 200 هزار نفر ارمني از ايران به منطقه قفقاز مهاجرت كردند Ùˆ در قره‌‌باغ كوهستاني سكني گزيدند. از 1918 تا 1920 قره‌باغ كوهستاني علي‌رغم برخي اعتراضات گروههاي ارمني كلاً در تركيب جمهوري آذربايجان بود. Ùˆ اين موضوع در كنگره 1919 دهقانان ارمني قره‌باغ كوهستاني مورد تاكيد قرار گرفت Ùˆ طي گزارش «Ø¢. اي. ميگويان» از روشنفكران ارمني قره‌باغ به لنين رهبر اتحاد جماهير شوروي سابق منعكس مي‌شود (آرشيو حزب كمونيست، 1919ØŒ ص 121)

 

دولت كمونيستي شوروي در سال 1921 در اجلاس شعبه قفقاز به منطقه قره باغ كوهستاني با مركزيت شوشا خودمختاري داد و اين منطقه بصورت خودمختار ولي از نظر تقسيمات كشوري بعنوان بخشي از خاك آذربايجان درآمد.

 

2 Ù€ ويژگي‌هاي طبيعي، اقتصادي، انساني قره‌باغ

 

از نظر جغرافيائي Ùˆ مكاني منطقه قره‌باغ كوهستاني در داخل خاك آذربايجان قرار داد Ùˆ با كشور ارمنستان مرز ندارد. قره‌باغ تاريخي كه قره‌باغ كوهستاني در قسمت شمال آن جاي گرفته، منطقه كوهستاني بين رودهاي كورا در شمال Ùˆ ارس در جنوب است. اين منطقه داراي 4500 كيلومتر مربع مساحت است كه 9 منطقه شهري Ùˆ تعداد زيادي روستا را در بر مي‌گيرد. جمعيت فعلي قره‌باغ (قبل از اشغال توسط ارتش ارمنستان) 190 هزار نفر برآورد شده است كه از اين ميزان 77 درصد ارمني 5/22 درصد آذربايجاني Ùˆ 5/0 درصد روس هستند. منطقه قره‌باغ كوهستاني تنوع بسيار زيادي در پوشش گياهي Ùˆ حيات جانوري دارد Ùˆ با توجه به كشاورزي معادن Ùˆ صنايع كوچك مستقر در اين منطقه، از نظر اقتصادي ناحيه توانمندي محسوب مي‌شود.

 

3 ـ ماهيت بحران قره باغ

 

بحران قره‌باغ در زمره مناقشاتي است كه با حوادث تاريخي در هم تنيده شده است Ùˆ مسئله‌اي نيست كه طي يك يا چند دوره مذاكره بين رهبران دو كشور كه تسلط زيادي بر افكار عمومي Ùˆ ديدگاه‌هاي گروه‌هاي سياسي فعال در كشور خود ندارند، برطرف شود. مسئله قره‌باغ علاوه بر اذهان سياستمداران دو كشور در حافظة تاريخي مردم دو كشور نقش بسته است Ùˆ گمان نمي‌رود به آساني از اذهان پاك شود. كتب Ùˆ اسناد منتشره در اين زمينه مملو از كشتار، خونريزي Ùˆ عقده‌گشايي‌هاي قومي Ùˆ مذهبي است.

 

با اين اوصاف دشمني بين دو قوم منحصر به مسائل سياسي Ùˆ ارضي نيست بلكه جنبه‌هاي قومي Ùˆ مذهبي را نيز در بر گرفته است. هر چند برخي بر اين عقيده‌اند كه اين جنگ، مذهبي نيست ولي در عمل جنبه‌هاي مذهبي آن كاملاً مشهود است. البته ذكر اين نكته نيز شايان توجه است كه مردم دو كشور به دليل شرايط اقتصادي نامناسب حاكم در كشور Ùˆ معيشت سخت، از درگيري Ùˆ جنگ استقبال نمي‌كنند.

 

درگيري قره‌باغ رسماً از فوريه 1988 آغاز شد البته در دهه‌هاي قبل نيز آذري‌ها Ùˆ ارامنه در خصوص منطقه با يكديگر اختلاف داشتند.

 

رويارويي دو طرف در قبال اين منطقه يكي از مهم‌ترين عوامل برهم زننده ثبات در قفقاز جنوبي بوده است. مناقشه قره‌باغ يكي از اولين Ùˆ طولاني‌ترين جنگ‌هاي قومي در حوزه شوروي سابق به حساب مي‌آيد.

 

آذربايجان Ùˆ ارمنستان در اواخر دهه 80 بر سر اين منطقه وارد جنگ شدند، اگر Ú†Ù‡ در سال 1994 يك پيمان آتش بس به امضاء رسيد اما آنها به لحاظ فني هنوز در جنگ هستند. حدود يك ميليون نفر به واسطه مناقشه ناگورنو قره‌باغ بي‌خانمان شده‌اند Ùˆ موضوع سكونت آنها به علاوه وضعيت آتي اين سرزمين از جمله مسائل عمده‌اي است كه بايد حل Ùˆ فصل شوند. شش دسته علل را مي‌توان در به وجود آوردن مناقشه Ùˆ طولاني شدن آن برشمرد. اول آنكه در دوران شوروي مرزهاي قانوني به سختي با مرزهاي فرهنگي منطبق بود. مسئله مرزها يكي از دشوارترين مسائل مرتبط با مسائل ملي در اتحاد شوروي سابق بود. عمده مرزهاي بين جمهوري‌ها Ùˆ نواحي Ùˆ مناطق خودمختار بدون در نظر گرفتن ويژگي‌هاي همگون ملي صورت گرفت. دليل اين امر تصور سازي رژيم شوروي از مفهوم «Ù…لت همپاي دولت باحق حاكميت ملي بود كه اجازه مي‌داد تا مليت‌هاي كوچك‌تر كه فاقد شروط لازم براي اعمال حق حاكميت ملي بودند، ولي ساختار حكومتي خود را داشتند جمهوري‌هاي خودمختار خود را شكل بدهند. دليل دوم به رويكردهاي منطقه‌اي متضاد آذري‌ها Ùˆ ارامنه مربوط مي‌شود. دو طرف داراي رويكردهاي سياسي Ù€ فكري متفاوت Ùˆ برداشت‌هاي كاملاً متمايز مي‌باشند.»

 

در منطقه خودمختار ناگورنو قره‌باغ ابهام كلي Ùˆ عدم قطعيت مرزي در كنار مشخصات ويژه متناقض ديگري قرار مي‌گرفت. به طور مثال در حاليكه اين منطقه تقريباً مجاور ارمنستان Ù€ از نظر جغرافيايي Ù€ مي‌باشد اما از طريق دهليز باريكي از آن جمهوري جدا مي‌شود. وضعيت مشابهي در مورد نخجوان وجود دارد كه يك منطقه آذري‌نشين مي‌باشد Ùˆ ارمنستان آنرا از آذربايجان جدا كرده است.

 

وجود يك منطقه خودمختار به مفهوم شناسايي قره‌باغ به مثابه سرزميني ارمني بود Ùˆ اين امر به خودي خود اوضاع را مخدوش مي‌ساخت. اعمال سياست تبعيض عليه يكديگر، يكي ديگر از دلايل بحراني شدن روابط آذربايجان Ùˆ ارمنستان در خصوص قره‌باغ بوده است. مسئله تبعيض نژادي در منطقه موضوع بسيار پيچيده‌اي است. اصولاً آذري‌ها نزد ارامنه شهروند درجه دو محسوب مي‌شوند Ùˆ ارامنه نيز نزد آذري‌ها چنين وضعيتي داشتند.

 

سرانجام بايد به عامل رقابت قدرت‌هاي تأثيرگذار اشاره كرد. موقعيت جغرافيايي قفقاز طي يكصد سال گذشته، هميشه منبع جذب نيروهاي سياسي متعارض بوده است. هر Ú†Ù‡ چالش سياسي بر سر تبعات مناقشه افزون‌تر مي‌شد، طرف‌هاي مناقشه هم به فراخور خود سعي در بهره‌برداري از آن به نفع خود مي‌كردند. اين امر تا حدي پيشرفت كرده است كه در واقع صحنه مناقشه Ùˆ رويارويي ارامنه Ùˆ آذري‌ها جاي خود را به چالش‌ سياسي بين قدرت‌هاي خواهان شكل دهي به سيماي منطقه داده است. لئون پتروسيان، رئيس جمهور سابق ارمنستان معتقد بود كه عدم توافق بين روسيه Ùˆ سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا مانع اصلي Ùˆ عمده پايان بخشيدن به اين بحران دراز مدت شده است. كشورهاي خارجي در خصوص بحران قره‌باغ علي‌رغم تلاش‌هايي كه انجام مي‌دهند، ولي بيشتر نتيجه كار را با منافع خود پيوند مي‌زنند. در كشور آمريكا، محافل سياسي تا چند سال پيش به شدت از ارامنه طرفداري كردند Ùˆ اين مسئله باعث شده بود تا كنگره آمريكا كشور آذربايجان را از كمك‌هاي مالي بلاعوض كه دولت آمريكا به كشورهاي تازه استقلال يافته اعطا مي‌كرد، محروم كند. در سال‌هاي اخير دولت آمريكا تحت تأثير منافع اقتصادي خود در زمينه انتقال نفت از آذربايجان (به ويژه خط لوله باكو Ù€ تفليس Ù€ جيهان) Ùˆ مجامع بين‌المللي كه آذربايجان در آن‌ها نفوذ كرده، از دولت باكو حمايت مي‌كند Ùˆ گويا برخي احزاب تندرو ارمني (از جمله حزب داشناكسيون) را در فهرست گروه‌هاي تروريستي قرار داده است. روسيه نيز در حل مناقشه قره‌باغ به دنبال نفوذ Ùˆ منافع از دست رفته روس‌ها در دوران اتحاد جماهير شوروي است Ùˆ از اين رو پيشنهاد استقرار قواي روسي در قره‌باغ به عنوان نيروي بي‌طرف را داده است.

 

تركيه نيز از جمله كشورهايي است كه در زمينه حل بحران قره‌باغ تلاش مي‌كند. اين كشور بر عكس آمريكا Ùˆ روسيه، علناً از آذربايجان حمايت مي‌كند. همساني قومي، زباني Ùˆ ديني تركيه با آذربايجان كه تاريخ، فرهنگ Ùˆ آداب Ùˆ رسوم Ùˆ سنت‌هاي مشابهي را براي دو كشور به وجود آورده، باعث شده تا منافع ملي دو كشور به هم پيوند بخورند. از اين رو دولت تركيه يكي از شرايط عادي‌سازي روابط خود با ارمنستان را تخليه اراضي اشغالي آذربايجان عنوان مي‌كند. كشور ايران نيز تلاش‌هايي در زمينه حل بحران قره‌باغ داشته است Ùˆ حتي در سال 1991 سران دو كشور را براي مذاكره به تهران دعوت كرد كه آتش بس موقتي نيز صورت گرفت. ولي در همين ايام نيروهاي ارمني با استفاده از فرصت پيش آمده تهاجم گسترده‌اي را شروع Ùˆ بخش‌هايي از خاك آذربايجان را اشغال كردند Ùˆ مذاكرات بي‌نتيجه ماند كه اين امر لطمة زيادي به جايگاه ايران در معادلات سياسي منطقه زد. در حال حاضر ايران خواستار برقراري صلح در منطقه است Ùˆ تماميت ارضي آذربايجان را قبول دارد ولي از هيچ طرفي حمايت نمي‌كند.

 

مجموعه عوامل مذكور موجبات اوج‌گيري بحران قره‌باغ Ùˆ رويارويي آذربايجان Ùˆ ارمنستان بر سر اين منطقه را فراهم ساخت.

 

4 Ù€ سطوح Ùˆ ابعاد بحران قره‌باغ: از بعد محلي تا ابعاد جهاني

 

جمهوري آذربايجان از سال‌هاي پيش Ùˆ زماني كه در تركيب اتحاد جماهير شوروي قرار داشت بعنوان سرزميني از موزائيك اقوام Ùˆ اقليت‌ها مواجه بود ولي از بين آنها تنها يكي به جنگي تمام عيار تبديل گشت Ùˆ آنهم مسئله ارامنه قره‌باغ بود كه باعث شد دو كشور آذربايجان Ùˆ ارمنستان وارد جنگي شوند كه طبق آمارها 50 هزار كشته Ùˆ 250 هزار آذري مجبور به كوچ Ùˆ 400 هزار نفر ارمني ساكن در آذربايجان به ارمنستان مهاجرت نمايند Ùˆ ارمنستان علاوه بر اشغال قره‌باغ كوهستاني، 6 رايون (استان) ديگر از خاك آذربايجان را نيز به اشغال خود در آورد. Ùˆ 800 هزار نفر آذري را از خانه Ùˆ كاشانه خود بصورت آوارگان جنگي رهسپار مناطق ديگر نمايد Ùˆ در مجموع ارمنستان 20% خاك آذربايجان را به تصرف خود در آورد. شناخت سطح عملكرد Ùˆ ابعاد اين مناقشه در دوره‌هاي مختلف داراي اهميت بسيار است. ابعاد Ùˆ سطوح بحران قره‌باغ را مي‌توان در دسته‌بندي‌هاي زير گنجاند.

 

1 Ù€ بعد ديني Ù€ قومي مناقشه؛ آذربايجاني‌ها Ù€ ارمني‌ها

 

2 Ù€ بعد منطقه‌اي بحران؛ آذربايجان Ù€ قره‌باغ Ù€ ارمنستان

 

3 ـ بعد وابسته به شوروي بعد از فروپاشي شوروي؛ آذربايجان ـ روسيه ـ ارمنستان

 

4 Ù€ بعد بين‌المللي مناقشه؛ آذربايجان، ارمنستان Ùˆ ساير بازيگران (مهمترين آنها آمريكا، روسيه، كشورهاي اتحاديه اروپا، تركيه، ايران).

 

بررسي اين ابعاد را بصورت خيلي مختصر انجام مي‌دهيم.

 

1 ـ بُعد ديني ـ قومي در مناقشه

 

هويت ديني Ùˆ قومي آذربايجاني‌ها Ùˆ ارمني‌ها بصورت ريشه‌اي با هم تفاوت دارد. اما اين تفاوت‌ها هر اندازه هم بيشتر باشد در پاره‌اي از موارد سرنوشت Ùˆ شرايط مشابهي دارد. آذربايجاني‌ها در جهان اسلام Ùˆ هم در ميان قوميت ترك در جهان داراي علاقه‌مندي‌هايي هستند Ùˆ در هر صورت خود را امت Ùˆ ملت بزرگي بشمار مي‌آورند Ùˆ خود را قومي ماندگار محسوب مي‌نمايند Ùˆ احتمال اضمحلال قومي خود بسيار بعيد مي‌دانند اكثر آذربايجان‌ها شيعه هستند كه در دنياي اسلام از وضعيت خاصي برخوردار مي‌باشند.

 

ارامنه نيز بخاطر هويت ديني خود (ارتدوكس بودن) داراي وضعيتي ويژه در بين دنياي گسترده مسيحيت هستند Ùˆ از طرف ديگر ارامنه در اثر زندگي طولاني مدت در محيط‌هاي غير مسيحي (مسلمانان) كه با فرهنگ خاص بر اين محيط‌ها حاكم است همراه بودند. بطور دائم اين حس را دارند كه آنها بصورت يك اقليت ديني Ù€ قومي در محاصره دشمنان خود هستند Ùˆ خطر اضمحلال همواره آنها را تهديد مي‌كند. Ùˆ جود چنين باوري Ùˆ حسي در اذهان ارامنه در بوجود آوردن مناقشه قره‌باغ Ùˆ تداوم نقش اصلي را ايفاء كرده است. Ùˆ اين ذهنيت باعث شده كه تا ارامنه به تضمين‌هائي كه از سوي آذري‌ها در خصوص امنيت Ùˆ احقاق حقوق ارامنه قره‌باغ اعلام مي‌شود بي‌اعتنا باشند.

 

در سال‌هاي حاكميت شوروي هر دو ملت، روح مذهبي خود را تا حدود زيادي از دست داده‌اند Ùˆ اسلام Ùˆ مسيحيت بصورت دين ظاهري درآمد. Ùˆ در دوران اتحاد جماهير شوروي اين دو قوم نزديك به 70 سال در شرايط يكساني زندگي كردند. حتي مردم دو ملت با هم ازدواج كردند Ùˆ زمينه‌هاي همگرايي را بوجود آوردند.

 

جالب توجه است كه بدانيم روابط Ùˆ مناسبات بين قوم گرجي Ùˆ ارمني كه قاعدتاً بايد گسترده‌تر از روابط ارامنه Ùˆ آذربايجاني‌ها باشد اين گونه وضعيت Ùˆ واقعيت غير از اين مي‌باشد. در طول تاريخ مناسبات آذري‌ها Ùˆ ارامنه نسبت به روابط ارمني Ù€ گرجي گسترده‌تر بوده است Ùˆ وجود چنين فضائي موجب پديد آمدن اشتراكاتي بين دو ملت آذربايجاني Ùˆ ارمني شده است.

 

ابعاد منطقه‌اي مناقشه

 

مناقشه قره‌باغ باعث شد تا آذربايجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ حتي در قره‌باغ كوهستاني، احساسات ملي تحريك شود Ùˆ حس ادعاي حاكميت سياسي به وجود آيد. بنابراين، تنها به كمك موج ملي‌گرايي بود كه نيل به حاكميت عملي مي‌شد.

 

رهبران دو كشور ارمنستان Ùˆ آذربايجان به دليل تكيه بر حمايت Ùˆ پشتوانه برخي گروه‌هاي سياسي مجبورند «Ø¨Ø§ ساز آنها برقصند». Ùˆ در شرايط كنوني، زمان آن فرا رسيده تا دولت‌هاي اين دو كشور (همچنين دولت گرجستان) دچار تغييرات اساسي شوند، همچنين در كشور‌داري كه منطقه قفقاز جنوبي در حال حاضر نياز به يك «ØªÙÙƒØ± نوين» بيش از گذشته احساس مي‌شود. اتحاد Ùˆ همبستگي سه سيستم Ùˆ تفكر (متعلق به سه كشور موجود در اين منطقه) در شرايط كنوني در نقطة ناممكن واقع شده Ùˆ اين مسئله، شرايط حاكم در اوايل قرن بيستم در اين منطقه را در ذهن تداعي مي‌‌كند.

 

ارامنه قره‌باغ، بيش از 10 سال است كه تابع دولت خاصي نيستند Ùˆ چنين وضعيتي سبب شده تا اين دو منطقه بارها به عنوان آلت دست Ùˆ عامل قدرت‌هاي خارجي مورد بهره‌برداري قرار گيرند.

 

بديهي است، توسعه Ùˆ نهادينه شدن حقوق مدني Ùˆ شهروندي مردم Ùˆ به طور كلي تحكيم Ùˆ تثبيت دموكراسي در اين منطقه تأثير بسياري در حل مناقشه دارد Ùˆ اگر نتوان گفت راه‌حل قطعي اين بحران است اما مي‌توان از آن به عنوان يك شرط اساسي Ùˆ ضروري ياد كرد. همچنين بايد سعي شود، مدلي مشترك براي مناقشات به وجود آمده در منطقه يافت شود Ùˆ تشكيل كنفرانس‌هايي با مشاركت كشورهاي روسيه، آمريكا Ùˆ اروپا در اين زمينه مي‌تواند ابعاد بحران را كاهش دهد.

 

ابعاد مربوط به حاكميت شوروي و بعد از آن

 

مناقشه قره‌باغ در حاكميت در حال فروپاشي شوروي هر چند اولين بحران Ùˆ مناقشه محسوب نمي‌شود ولي جزو پايدارترين Ùˆ شديدترين آنهاست. در رژيم‌هاي محافظه‌كار حاكم بر كشورهاي قفقاز جنوبي، نظام كمونيستي Ùˆ سيستم حكومتي وابسته به آن مناسب‌ترين مدل حكومتي بود. فروپاشي شوروي فرصت مناسبي بود تا مناقشات موجود در قفقاز جنوبي به شكل مناسبي حل شود ولي چون در اين منطقه، مشكلات استقرار حاكميت وجود داشت، اين فرصت از دست رفت. بعد از اضمحلال شوروي، روسيه با دادن سلاح Ùˆ اعزام كارشناسان نظامي خود به ارمنستان، به عنوان يكي از عوامل تأثير‌گذار در طولاني شدن مناقشه عمل كرد Ùˆ موفقيت‌ها Ùˆ عدم موفقيت‌هاي دو كشور ارمنستان Ùˆ آذربايجان بعد از فروپاشي شوروي تا اندازه‌ زيادي متأثر از كمك‌هاي روسيه بود.

 

ابعاد بين‌المللي مناقشه

 

فرايند جهاني شدن Ùˆ ارتباط با دنياي آزاد پس از فروپاشي شوروي در منطقه قفقاز جنوبي سريع‌تر از ديگر مناطق شوروي سابق آغاز شد Ùˆ اين مسئله به وجود نفت در اين منطقه باز مي‌گردد كه باعث شد، مناقشات اين منطقه جنبه بين‌المللي پيدا كرده Ùˆ عميق‌تر شود.

 

از ماه مي سال 1994ØŒ صلحي با ماهيت آتش زير خاكستر در منطقه برقرار شده است. در اين مدت طرف‌هاي مناقشه نتوانستند، راهكار مناسبي براي حل بحران بيابند. اگر منطقه داراي شرايط ژئوپولتيكي ديگر Ùˆ جمهوري آذربايجان فاقد ذخاير استراتژيك نفت بود، به يقين مناقشه پيش از اين حل Ùˆ فصل مي‌شد. اما وجود منافع راهبردي Ùˆ مهم كشورهاي بزرگ از جمله، ايالات متحده در اين منطقه، مسائل موجود را پيچيده‌تر كرده Ùˆ به كلاف سردرگمي تبديل نموده است.

 

روسيه در پي آن است تا نفوذ خود را كه سال‌هاي بسياري در منطقه قفقاز جنوبي وجود داشت، بازگرداند. ايران نيز از احتمال ورود آمريكا Ùˆ ناتو به منطقه بسيار نگران است.

 

ايران و روسيه به رغم تضادهاي واقعي كه دارند، در مواجهه با گسترش نفوذ غرب در قفقاز جنوبي و آسياي مركزي و ايفاي نقشي استيلاجويانه (هژمونيك) در اين مناطق، مجبور به اتحاد تاكتيكي هستند.

 

ارمنستان كه اقليت قومي وابسته به آن پراكنش پرتعدادي در كشورهاي غربي دارد، تلاش مي‌‌كند در منطقه متحد روسيه بوده Ùˆ در اصل بيشتر تأمين كننده منافع روسيه باشد.

 

روسيه قصد دارد، نفوذ خود در ارمنستان را پيرامون مسائل نظامي Ùˆ راهبردي متمركز كند Ùˆ خود را به مثابة نقطة اتكايي براي ارمنستان درآورد. جمهوري آذربايجان مي‌گويد، در فاصله سال‌هاي 1996 تا 1998 روسيه به ارزش يك ميليارد دلار سلاح سنگين از جمله موشك‌هايي كه تا باكو برد دارند را به صورت بلاعوض به ارمنستان داده است.

 

ارمنستان در سال‌هاي اخير سعي نموده از دايره اقتدار روسيه خارج شده Ùˆ حمايت آمريكا را جلب كند. بر اين اساس در ارمنستان، اصلي تحت عنوان «Ù‡Ù…Ù‡ جانبه‌گرايي» بر سياست خارجي اين كشور حاكم شد كه در صدد از بين بردن تضاد منافع روسيه Ùˆ غرب در منطقه است.

 

در مطبوعات به اين عبارات برمي‌خوريم كه مذاكرات صورت گرفته بين سران دولت‌هاي آذربايجان Ùˆ ارمنستان در ماه آوريل سال 2001 در فلوريدا در اصل نه براي حل Ùˆ فصل مناقشه قره‌باغ بلكه براي بحث Ùˆ بررسي پيرامون مناسبات بين روسيه Ùˆ آمريكا بوده است.

 

5 Ù€ تحليل گزينه‌هاي ممكن در حل سياسي بحران قره‌باغ

 

از زمان آغاز حوادث قره‌باغ در سال 1988 تا كنون طرف‌هاي ذينفع (بصورت رسمي) در مناقشه، سازمانهاي بين‌المللي، دولت‌هاي خارجي Ùˆ افراد مستقل، انديشمندان Ùˆ بسياري از تشكل‌هاي اجتماعي Ùˆ سياسي، توصيه‌ها در راهكارهاي مختلفي در زمينه حل بحران ارائه داده‌اند كه در اين بخش سعي ما اين خواهد بود كه فهرستي از اين راهكارها را در طبقه‌بندي زير ارائه كنيم:

 

الف: جنبه‌هاي حقوقي Ùˆ بين‌المللي در مناقشه‌ قره‌باغ

 

ب: اصول اساسي در ارائه راه‌حل مناقشه قره‌باغ

 

در بررسي طبقه‌بندي فوق، بند الف را بصورت مختصر بررسي مي‌نمائيم

 

الف: جنبه‌هاي حقوقي Ùˆ بين‌المللي

 

اين جنبه بايد موفقيت‌هاي درخور توجهي را در حل مناقشه قره‌باغ بدست آورد اما اين كار با ايجاد تضاد با ملاحظه‌ اساسي كه در 2 مورد «Ø­Ù‚ تعيين سرنوشت توسط مردم» Ùˆ «ØªÙ…اميت ارضي Ùˆ صيانت از مرزهاي رسمي كشورها» موفقيتي كسب نكرد. چون هر كدام از طرفين درگير اين ملاحظات را به نفع خود تفسير مي‌كردند. چون اقليت قومي كه در داخل يك كشور بطور مستقل زندگي مي‌‌كند تمايل دارد تا از تركيب سياسي آن كشور خارج شده Ùˆ مستقل باشد بخصوص بعد از فروپاشي شوروي Ùˆ وضعيت جديد جهاني كه مهمترين آن مقوله نظم نوين جهاني است مسئله را تغيير داده است 2 نفر از انديشمندان آمريكايي بنام Ù… هالپرين Ùˆ د. شيفر چنين بيان مي‌كنند كه: خاتمه دوران جنگ سرد، جامعه جهاني را بصورت غيرمترقبه‌ائي با وضعيتي مواجه ساخت كه در شرايط جديد، ملت‌ها در قالب‌هاي مختلف مطالبات زيادي را در خصوص حق تعيين سرنوشت پيش كشيدند Ùˆ حق تعيين سرنوشت از راههاي قانوني قابل مطالبه مي‌باشد Ùˆ تشكيل دولتهاي جديد آنهم از راههاي صلح‌آميز مي‌‌تواند صورت بگيرد. ( Halperin, 1996, p46)

 

در اين گزينه طرف ارمني در بحران قره‌باغ به گزينه‌هاي استقلال Ùˆ جدا شدن از آذربايجان Ùˆ پيوستن به ارمنستان اعتقاد دارد. كارشناسان Ùˆ تحليل‌گران ارمني در اين زمينه مي‌گويند: «Ø¯ÙˆØ±Ø§Ù† جنگ سرد پايان يافته است Ùˆ نبايد دو اصل تعيين حق سرنوشت Ùˆ حفظ تماميت ارضي كشورها را در مقابل يكديگر قرار داد». Ø¢. ينوكيان در اين زمينه عقيده دارد هر چند براساس اصل خدشه‌ناپذير بودن اراضي كشورها اشغال بخشي از خاك يك كشور توسط كشور ديگر ممنوع است اما براساس اصل حق تعيين سرنوشت، ملت‌ها مي‌توانند بصورت آزاد با هم متحد شوند Ùˆ ساختار سياسي Ùˆ دولتي مستقل داشته باشند Ùˆ در اين راستا كه هدف والائي است وقوع جنگ نيز مورد تائيد مي‌باشد.

 

از طرف ديگر كارشناسان Ùˆ تحليل‌گران آذربايجاني موضوع تعيين حق سرنوشت را مستمسكي براي اشغال خاك آذربايجان توسط ارمنستان مي‌دانند آنها معتقدند كه حق تعيين سرنوشت كه يكي از اصول پذيرفته شده در جامعه جهاني است داراي شرايط Ùˆ ملاحظاتي مي‌باشد كه مطابق آن جدائي قره‌باغ كوهستاني از خاك آذربايجان مطرود است از جمله به اسناد سازمان ملل متحد اشاره مي‌كنند كه در اين اسناد در ارتباط با ماده حق تعيين سرنوشت آمده است كه هيچكدام از بندهاي اين سند نمي‌‌تواند بصورتي تفسير شود كه سبب نقض تماميت ارضي كشورها شود.

 

از طرفي تماميت ارضي جمهوري آذربايجان را تمام اسناد بين‌المللي تائيد كرده‌اند Ùˆ پس از مذاكرات اخير جورج بوش Ùˆ پوتين بيانيه مشتركي توسط اين دو در خصوص مناقشات قومي صادر شد كه موضع آذربايجان را مورد تائيد قرار داده Ùˆ سبب تقويت آن شده‌ است. بسياري از تحليل‌گران بر اين باورند كه در خصوص حل بحران قر‌Ù‡‌باغ تاكيد بر راهكارهاي حقوقي گره موجود را حل نمي‌كند در اين رابطه نماينده پيشين روسيه در سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا در كنفرانسي كه در 25 آوريل 2002 تحت عنوان «ØµÙ„Ø­ Ùˆ ثبات Ùˆ ايجاد فضاي اعتماد در قفقاز جنوبي» در ايران برگزار شد گفته است: «Ø®Ø¯Ø§ÙˆÙ†Ø¯ØŒ شما را از جستجوي راه‌حل‌هاي حقوقي نگهدارد» همچنين كازميراف نيز اظهار داشت كه راه‌حل اين مناقشه فقط مي‌تواند سياسي باشد.

 

ب: اصول اساسي در ارائه راه‌حل بحران قره‌باغ

 

در اين بخش ما در پي آن هستيم به گزينه‌هاي مطرح در زمينه حل سياسي مسئله قره‌باغ كوهستاني را در حد مقدورات ارزيابي نمائيم.

 

1 ـ موضع آذربايجان:

 

اين موضع‌گيري بر اين محتوي استوار است كه ارمنستان در جريان درگيري‌هاي كه از سال 1988 شروع شد با هدف الحاق بخشي از خاك آذربايجان به خاك خود به اين كشور تجاوز نظامي كرده است Ùˆ در اثر اين تجاوز علاوه بر منطقه قره‌باغ كوهستاني، 6 استان نيز به اشغال ارمنستان درآمده است Ùˆ صدها هزار نفر از اهالي آذربايجان نيز آواره شده‌اند. لذا دولت آذربايجان آمادگي خود را براي ارائه حق خودگرداني در بالاترين سطح به قره‌باغ كوهستاني در تركيب ساختار سياسي خود اعلام كرد‌Ù‡ است كه شكل Ùˆ درجه اين خودگرداني در طول مذاكرات پس از كارشناسي دو طرف تعيين خواهد شد.

 

2 Ù€ موضع آذربايجاني‌هاي قره‌باغ كوهستاني:

 

اين موضع‌گيري با موضع‌گيري رسمي دولت آذربايجان مطابقت مي‌كند البته گروه‌هائي هستند كه عقيده دارند سرزمين‌هاي اشغال شده بايد سريعاً از طريق نظامي بازپس گرفته شود. Ùˆ صلح دائمي در منطقه تنها در صورت حل عادلانه مناقشه برقرار خواهد شد.

 

3 Ù€ موضع حكومت قره‌باغ كوهستاني

 

اين نهاد بدنبال حق تعيين سرنوشت خويش است Ùˆ اين حق را به نحوي تفسير مي‌كند كه منجر به تشكيل دولتي مستقل از دولت آذربايجان Ùˆ جدايي از خاك اين كشور شود. رهبري قره‌باغ كوهستاني بر اين باور است كه آنها در جنگ با ارتش آذربايجان پيروز شده‌اند Ùˆ بعنوان طرف غالب داراي امتيازات ويژه‌اي هستند كه بايد در جريان تعيين وضعيت سياسي اين منطقه از آن بهره بگيرند Ùˆ در طول تاريخ سابقه ندارد كه قوم غالب مجدداً تحت حاكميت قوم مغلوب قرار گيرد.

 

4 Ù€ ساختار سياسي پائين‌تر از دولت Ùˆ بالاتر از خود مختاري

 

اين طرح اولين بار در سال 1991 توسط آمريكائيان ارائه شد كه به طرح «ÙˆÙŠÙ„لي» مشهور گشت كه در اين طرح منطقه قره‌باغ در داخل تركيب سياسي آذربايجان Ùˆ با نظارت مخصوص آمريكا Ùˆ منطقه ويژه، در نظر گرفته شده بود كه اين طرح با استفاده از مدل جزاير «Ø¢Ù„اند» در درياي بالتيك گرفته شده بود.

 

مدل جزاير آلاند به منزله مدلي مناسب براي تنظيم روابط قره باغ كوهستاني با جمهوري آذربايجان توسط ميانجيگران بين‌المللي پيشنهاد مي‌شود Ùˆ در دسامبر 1993 در جريان اجلاس كشورهاي مستقل مشترك‌المنافع به همت وزراي امور خارجه روسيه Ùˆ فلاند، كنفراسي از نمايندگان آذربايجان، ارمنستان قره‌باغ كوهستاني در جزاير آلاند برگزار Ùˆ اين مدل بررسي شد. كه توسط نمايندگان قره‌باغ كوهستاني بدليل عدم توجه به ريشه‌هاي تاريخي Ùˆ روان‌شناختي اين مدل نسبت به قره‌باغ رد شد.

 

5 ـ مبادله اراضي:

 

در سال 1988 گروهي به رهبري ساخاروف براي حل مناقشه، مدل جدايي مناطق تحت سكونت ارامنه Ùˆ آذري‌ها را پيشنهاد كردند كه در آن زمان مورد مذاكره قرار نگرفت.

 

بعد‌ها اين مدل توسط سياستمدار آمريكايي بنام پل گوبل در مقاله‌ائي تحت عنوان «Ú†Ú¯ÙˆÙ†Ù‡ مي‌‌توان از عهده بحران قره‌باغ برآمد؟» مطرح شد كه بعد از ارائه كه با تنش‌هائي همراه بود ايشان راه‌حل مناقشه را در مبادله اراضي با ملحوظ داشتن شرايط زير مي‌داند:

 

اول: بخشي از منطقه قره‌باغ كوهستاني به همراه سرچشمه رودخانه‌هائي كه به طرف آذربايجان سرازير هستند به ارمنستان داده شود.

 

دوم: بخشي از خاك ارمنستان كه بين آذربايجان Ùˆ نخجوان قرار گرفته به آذربايجان داده شود. كه در صورت اجراء اين طرح ارمنستان امكان ارتباط مستقيم خود را با ايران از دست مي‌دهد. Ùˆ وضعيت دشواري براي ارمنستان بوجود مي‌آيد.

 

اين پيشنهادات در مذاكرات سال‌هاي 2000 Ùˆ 2001 بين رؤساي جمهوري آذربايجان Ùˆ ارمنستان بررسي شد ولي بطور رسمي اعلام نگرديد.

 

6 ـ دولت مشترك المنافع:

 

براساس بيانية سازمان ملل متحد كه در سال 1970 درباره دوستي Ùˆ همكاري بين دولتها ارائه شده حق تعيين سرنوشت ملتها در سه شكل مطرح مي‌شود. تشكيل دولت جديد، تشريك منافع با دولت مستقل موجود Ùˆ تعيين وضعيتي ديگر براساس راي‌گيري آزاد Ùˆ تمام آحاد مردم.

 

در اين زمينه در سال 1994 جان مارسيكا نماينده ويژه دولت آمريكا طرحي را پيشنهاد كرده بود كه طرح شامل 8 قسمت بود كه قره‌باغ كوهستاني تحت نام جمهوري قره‌باغ كوهستاني ناميده مي‌شود. Ùˆ در داخل تركيب سياسي Ùˆ حاكميت جمهوري آذربايجان داراي حق اداره كامل است Ùˆ به صورت يك دولت مشترك‌المنافع با آذربايجان مي‌باشد. در اين طرح پيشنهاد مي‌شد كه در استپاناكرت (مركز منطقه قره‌باغ كوهستاني كه آذربايجاني‌ها آنرا خان كندي مي‌نامند) Ùˆ باكو، دو طرف داراي نمايندگي‌هاي سياسي باشند Ùˆ در پايتخت كشورهاي داراي اهميت در اين مناقشه، از جمله ايروان Ùˆ مسكو، جمهوري قره‌باغ كوهستاني داراي نمايندگي باشد Ùˆ اين كشورها نيز متقابلاً در مركز قره‌باغ كوهستاني نمايندگي داير كنند.

 

براساس طرح مارسيكا، قواي نظامي جمهوري قره‌باغ كوهستاني به تدريج بايد كاهش يابد Ùˆ اين جمهوري داراي نيروهاي امنيتي داخلي خواهد بود ولي نيروهاي نظامي با ماهيت Ùˆ توان تهاجم نظامي نبايد وجود داشته باشند. جمهوري آذربايجان در داخل اين منطقه Ùˆ نيز در اطراف آن فقط مي‌‌تواند نيروهاي امنيتي مستقر كند Ùˆ حق استقرار نيروهاي نظامي با ماهيت Ùˆ توان تهاجم نظامي را نخواهد داشت. در گزينه پيشنهادي مارسيكا گفته مي‌شود، بين جمهوري ارمنستان با برونبوم نخجوان از طريق دالان لاچين ارتباط ترانزيتي برقرار شود Ùˆ آوارگان رانده شده از مناطق جنگي به خانه Ùˆ كاشانه خود بازگردند Ùˆ سرزمين جمهوري‌هاي آذربايجان Ùˆ ارمنستان Ùˆ نيز منطقه قره‌باغ كوهستاني Ùˆ نخجوان به صورت يك منطقه آزاد تجاري درآيد. مارسيكا در پايان توصيه مي‌كند، سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا Ùˆ شوراي امنيت سازمان ملل متحد از ضامنين اجراي شروط اين سند مي‌باشند.

 

6 Ù€ روش‌هاي حل مناقشه قره باغ:

 

صرفنظر از اينكه كدام راه‌حل براي مديريت بحران قره‌باغ Ùˆ حل آن عملي خواهد شد، روش Ùˆ شيوه اجراي اين راه‌حل‌ها نيز مسئله مهمي است. راه‌حل‌هاي ارائه شده هر اندازه واقع‌نگر هم باشند ولي در ميدان عملي به خاطر دشواري‌هايي كه دارند، با تأخير همراه مي‌شوند كه يكي از موانع اساسي در اين زمينه، نبود اعتماد متقابل است.

 

الف) حل مناقشه از طريق نظامي

 

باعث تأسف است كه خارج از موضعگيري رسمي دو طرف، شيوه نظامي به مثابة يكي از شيوه‌هاي خاتمه دادن به اين وضع همچنان وجود دارد، يعني طرف آذربايجاني براي حفظ تماميت ارضي خود ممكن است در صدد سركوب Ùˆ از بين بردن شورشگران ارمني قره‌باغ كوهستاني برآيد Ùˆ طرف ارمني نيز ممكن است براي وادار كردن آذربايجان به چشم‌پوشي از منافعش، بخواهد اراضي بيشتري خارج از منطقه قره‌باغ كوهستاني را به اشغال خود در آورد. هر چند مقامات دو طرف در موضعگيري رسمي خود، از حل مناقشه به شيوه‌هاي صلح‌آميز سخن مي‌گويند. جمهوري آذربايجان براساس اصول سازمان ملل متحد به منظور حفظ تماميت ارضي كشور، خاتمه دادن به بحران از طريق نظامي را مستثني نمي‌كند Ùˆ ارمنستان نيز اين اهمال را بعيد نمي‌داند. در اين زمينه ايجاد محيطي سياسي با اعتماد متقابل ضرورت دارد.

 

ب) حل مناقشه به صورت جامع (در قالب يك طرح جامع)

 

اين شيوه تمام مسائل مورد اختلاف Ùˆ مباحثه‌آميز بين دو طرف را در نظر مي‌گيرد. مسائل Ùˆ مشكلات در قالب يك طرح جامع Ùˆ كامل گنجانده شده Ùˆ در اين زمينه به توافقي مي‌رسيم Ùˆ سپس بررسي اين مسائل شروع مي‌گردد.

 

اين مسائل به دليل عدم توافق بر سر جايگاه قره‌باغ كوهستاني در روند مذاكرات به نتيجه نرسيده است Ùˆ گزينه‌هاي مختلفي كه در اين زمينه پيشنهاد شده (كه از جمله مشهورترين آنها پيشنهاد ارائه شده توسط اعضاي گروه مينسك در سال 1997 بود) كنار گذاشته شده‌اند. البته رهبري فعلي جمهوري ارمنستان (روبرت كوچاريان) ادعا مي‌‌كند كه هنوز طرفدار اين شيوه هست.

 

ج) حل مرحله به مرحله مناقشه

 

چارچوب مرحله به مرحله در حل مناقشه در دسامبر سال 1997 به جاي اصول پلان جامع مطرح شد. اساس اين شيوه بر اين مبنا متكي است كه چون آذربايجان Ùˆ ارمنستان در مورد برطرف كردن مشكلات Ùˆ اختلاف ديدگاه‌ها در تمام موارد مربوط به مناقشه نمي‌توانند، توافق كنند، از اينرو ضروري است، هر گونه توافق جزئي را به منزله يك مرحله قلمداد نمود. بر اين اساس، گفته شده كه در مرحله اول مي‌توان اراضي غير ارمني‌نشين آذربايجان را كه در اشغال نيروهاي ارمني است، آزاد ساخت(به جز دالان لاچين) Ùˆ همچنين اين امكان وجود دارد كه آوارگان طي چند مرحله به موطن اصلي خود بازگرداند. البته در اين زمينه نيز مسائل بحث‌انگيزي وجود دارد كه تعيين حدود دالان لاچين (كه براي نيروهاي ارمني داراي اهميت استراتژيك Ùˆ مهم‌ترين كانال ارتباطي با قره‌باغ كوهستاني محسوب مي‌شود) از جمله آنهاست. اين شيوه نيز تاكنون فقط روي كاغذ مانده است. به خاطر متناقض بودن شيوه‌هاي مورد نظر براي حل بحران، لئون ترپتروسيان، رئيس جمهور ارمنستان استعفا داد Ùˆ وارث او يعني روبرت كوچاريان بر اين باور است كه اين مناقشه تنها با شيوه يك طرح جامع Ùˆ همه جانبه قابل حل است.

 

Ùˆ. كازميراُف (نماينده سابق روسيه در سازمان امنيت Ùˆ همكاري اروپا) از طرفداران سرسخت شيوه مرحله به مرحله در حل مناقشه بود. اين ديپلمات مي‌گويد: «Ø¢Ø´ÙƒØ§Ø± است شيوه مرحله به مرحله بدين معنا نيست كه ابتدا خواسته‌هاي يك طرف (هر چقدر قانوني هم باشد) برآورده شود Ùˆ در مرحله بعدي به سراغ مطالبات طرف ديگر برويم، بلكه در هر مرحله، طرفين بخشي از خواسته‌هاي خود را هر چند كوچك Ùˆ غيراساسي هم باشد، به دست آورده Ùˆ از اين بابت رضايتمند خواهند بود.»

 

د) رفتارهاي مبتني بر همگرايي

 

ايجاد سيستم يكپارچه تأمين امنيت در قفقاز، بدون شك ثمرة سند منتشر شده توسط Ù…. امرسون است كه براساس آن در سال هاي 1998 تا 2002 مذاكرات Ùˆ مباحثي در سطوح عالي صورت گرفت. براي ايجاد امنيت Ùˆ ثبات در منطقه قفقاز جنوبي، رفتارهاي مبتني بر اعتماد متقابل Ùˆ ايجاد سيستم امنيت همه جانبه به مثابه پايه Ùˆ اساس به شمار مي‌آيد. مذاكرات 2+3+3 (سه كشور شناخته شده در جامعه جهاني در قفقاز جنوبي + كشورهاي پيشرو در منطقه يعني روسيه، ايران Ùˆ تركيه + آمريكا Ùˆ شوراي اروپا) از سوي آمريكا، تركيه Ùˆ شوراي اروپا مورد استقبال قرار گرفت، اما كشورهاي روسيه Ùˆ ايران با اين تركيب مخالفت شديدي كردند Ùˆ خواستار كنار گذاشتن آمريكا، شوراي اروپا Ùˆ تركيه Ùˆ پيگيري مسئله از طريق فرمول 3 + 2 شدند. همچنين مذاكراتي نيز در شهرهاي بوخوم Ùˆ برلين آلمان در سال 2001 انجام شد. در كنفرانس برلين، امرسون برخي از بندهاي طرح خود را با اصلاحات ارائه كرد.

 

هـ ) فشار از خارج يا «Ø·Ø±Ø­ ديتون»

 

يكي از راه‌هاي حل مناقشه از طريق اعمال فشار توسط قدرت‌هاي جهاني است. اين روش به «Ø·Ø±Ø­ ديتون» مشهور است. منطقه با ناامني Ùˆ بحران‌هايي در مقياس وسيع مواجه شده است Ùˆ براي غلبه بر اين بحران‌ها بايد از تدابير اجباري پذيرفته شده در سطح بين‌المللي استفاده شود.

 

اين مدل با نظامنامه‌هاي «Ø­Ù„ مسالمت‌آميز تنش‌ها» Ùˆ «Ø¹Ù…ليات عليه نقض صلح Ùˆ تجاوزگري» سازمان ملل متحد سازگاري دارد Ùˆ در آن حاكميت ملي Ùˆ تماميت ارضي كشورها Ùˆ خدشه‌ناپذير بودن مرزهاي رسمي دولت‌ها نسبت به حق تعيين سرنوشت ملت‌ها به ويژه تفسير آزادانه از اين اصل پذيرفته شده سازمان ملل برتري دارد.

 

امرسون توچّي سناريويي را قابل انجام مي‌‌دانند كه در آن جامعه جهاني براي اجراي ترتيبات همگرايانه (ترتيبات مبتني بر همگرايي بين كشورهاي منطقه) در منطقه از طرح ديتون كه از سوي اين افراد پيشنهاد شده است، استفاده كنند. آنها مي‌گويند: «Ø§Ø² آنجا كه تاكنون هيچ يك از كشورها، نهادها Ùˆ يا سازمان‌هاي بين‌المللي از تكاليف Ùˆ توصيه‌هاي اين طرح حمايت نكردند، طرح ياد شده همواره به صورت ذهني Ùˆ غيرعملي باقي مانده است.»

 

7 ـ نتيجه گيري

 

كارشناسان Ùˆ صاحبنظران دلايل مختلفي را براي عدم پيشرفت فرايند حل Ùˆ فصل بحران قره‌باغ پس از تحولات سياسي اخير در دو جمهوري آذربايجان Ùˆ ارمنستان ذكر مي‌كنند. اين عوامل در مجموع موجب شدند تا خوش‌بيني‌هاي مربوط به حل Ùˆ فصل بحران قره‌باغ پس از برگزاري انتخابات رياست جمهوري دو كشور تحقق نيابند. برخي كارشناسان خاطر‌نشان كرده‌اند كه نحوه غيردموكراتيك برگزاري انتخابات رياست جمهوري در هر دو كشور مشروعيت رهبران فعلي ارمنستان Ùˆ آذربايجان را زير سوال برده Ùˆ آنها براي جلوگيري از تضعيف بيشتر جايگاه خود در داخل حاضر به مصالحه در مورد قره‌باغ نيستند. شاهين عباس اف، از مسئولان روزنامه آذري باكو در اينباره معتقد است؛ پس از پيروزي در انتخاباتي غيردموكراتيك روبرت كوچاريان Ùˆ الهام علي‌اف به منظور كسب مشروعيت بيشتر براي اقتدار خود به برداشتن گام‌هاي عوام پسندانه Ùˆ ميهن پرستانه گرايش پيدا كرده‌اند.

 

پايگاه اينترنتي اوراسيانت در همين رابطه تصريح مي‌كند كه شمار معدودي از كارشناسان سياسي معتقدند كه الهام علي‌اف (به منظور تقويت اقتدار خويش) به جناح افراطي در تشكيلات رياست جمهوري خود گرايش پيدا مي‌كند. اين جناح افراطي مصالحه در مورد قره باغ را رد Ùˆ تأكيد مي‌كنند كه اين منطقه بايد بخشي از سرزمين آذربايجان باقي بماند.

 

برخي از تحليلگران به نقش نافذ افكار عمومي به عنوان يك عامل مهم بازدارنده براي حل Ùˆ فصل بحران قره‌باغ اشاره Ùˆ تصريح مي‌كنند كه رؤساي جمهور دو كشور نمي‌توانند اين عامل را ناديده بگيرند. به ويژه در شرايط نياز رهبران دو كشور به افزايش مشروعيت Ùˆ نفوذ خود در كشور ويژگي بازدارنده اين عامل بيشتر نمود پيدا مي‌كند. عباس‌اف در اين زمينه خاطرنشان مي‌كند كه افكار عمومي هم در ارمنستان Ùˆ هم در آذربايجان احتمال مصالحه را كاهش مي‌‌دهد.

 

كارشناسان همچنين به ديدگاه‌هاي مختلف Ùˆ متفاوت دو طرف در مورد شيوه حل Ùˆ فصل بحران قره‌باغ به عنوان يكي ديگر از عوامل مؤثر در توقف مذاكرات صلح ياد مي‌كنند. عباس‌اف در اين زمينه خاطرنشان كرده است كه دو كشور در خصوص شكل توافق احتمالي دچار اختلاف نظر هستند. به گفته وي آذربايجان بر يك مدل مرحله به مرحله يا گام به گام اصرار دارد كه با بازگشت اراضي اشغالي خارج از ناگورنو Ùˆ قره‌باغ آغاز شده Ùˆ با بازگشت آوارگان ادامه يافته Ùˆ تنها در اين صورت مذاكرات در مورد وضعيت قره‌باغ پيگيري مي‌شود. در عين حال ارمنستان تنها يك نگرش كلي به مصالحه را مي‌پذيرد كه براي مثال هم مسائل اراضي اشغال شده Ùˆ هم وضعيت قره‌باغ را به طور همزمان حل Ùˆ فصل مي‌كند.

 

اميل دانياليان، ژورناليست Ùˆ تحليگر مسائل سياسي در ايروان در همين رابطه خاطرنشان مي‌كند كه ارمنستان اصرار دارد كه تنها راه براي شكستن بن‌بست كنوني بازگشت به توافقي است كه بنابر گزارش‌ها در جريان مذاكرات آوريل 2001 در منطقه «ÙƒÙŠ وست» آمريكا ميان كوچاريان Ùˆ حيدر‌علي‌اف به دست آمد. مقامات ارمنستان مي‌گويند كه چارچوب اين موافقت‌نامه به طور مؤثري قره‌باغ را به ارمنستان منتقل خواهد كرد Ùˆ اين امر در ازاي عقب‌نشيني ارمنستان از اراضي اشغالي آذربايجان خواهد بود.

 

بالاخره برخي از كارشناسان به اين نكته اشاره دارند كه طرفين منازعه تداوم بحران را بيشتر به ضرر طرف مقابل دانسته Ùˆ بدين ترتيب براي پيش‌قدم شدن در حل Ùˆ فصل مناقشه علاقه چنداني از خود نشان نمي‌دهند چرا كه اساساً معتقدند كه ادامه وضعيت موجود بيشتر منافع طرف مقابل را مورد مخاطره قرار مي‌دهد. شاهين عباس‌اف در اين زمينه يادآور مي‌شود كه هر دو طرف اعتقاد دارند كه زمان به نفع آنها ايفاي نقش مي‌كند. آذربايجان معتقد است كه توسعه اقتصادي به اين كشور اجازه مي‌دهد تا موقعيت خود را در برابر ايروان تقويت كند.

 

دانياليان نيز تصريح مي‌كند در حال حاضر، به نظر نمي‌رسد كه رهبران آذربايجان فوريت حل Ùˆ فصل قره‌باغ را مورد ملاحظه قرار مي‌دهند. الهام علي‌اف اعلام كرده كه رژيم وي هيچ علجه‌اي براي استقبال از راه‌حل‌هاي غيرمردمي مصالحه ندارد. وي كه پس از ديدارش از مسكو صحبت مي‌كرد اظهار داشت كه جمهوري ارمنستان كه از نظر منابع ضعيف Ùˆ فقير است بيش از كشور او Ù€ كه از ثروت نفت بهره‌مند است Ù€ از بن‌بست موجود در قره‌باغ صدمه مي‌بيند.

 

الهام علي‌اف همچنين در جريان يك مصاحبه تلويزيوني در نهم فوريه ادعا كرد كه زمان به نفع جمهوري آذربايجان است. وجود احساس مشابه در ميان رهبران ارمنستان شرايط را براي پيشبرد مذاكرات صلح تضعيف كرده است.

 



 

منابع

 

1 Ù€ بهراد، عبدالاحد، قره‌باغ در چشم انداز تاريخ 1371 انتشارات توس، تهران

 

2 Ù€ دايره‌المعارف آذربايجان

 

3 Ù€ واعظي، محمود، مناقشه قره‌باغ ميراثي از چالش‌هاي قوي شوروي، فصلنامه آسياي مركزي، قفقاز شماره 42ØŒ تابستان 1382.

 

4. Shahin Abbsaov : noc “ Closer propects for the settlement of the Kara bakh conflict” Analust, Feb 11, 2004.

 

5. Mark Doyle Leaders Talk of peace in Kara bakh Dec 11, 2003.

 

6. Azarbaijan syas it is in no Hurry to settle nagron – Kara bakh conflict, Eurasia in sitht, Feb 27, 2004.

 

 

7. Emil Daniely an “Hopes Fading in yereran, for Rapid progress on Kara bakh settlement” Eurasia in sight, Feb 27, 2004.

 
   

ساعت و تاريخ


سخن هفته

مردم شريف اروميه مردمي آگاه و فهيم و با فرهنگ مي باشند و انتشار يكي از اولين روزنامه هاي ايران به نام فرياد در اروميه در حدود 187 سال قبل نشان از اين دارد.

 

نظر سنجی

آخرین خبرها

بازديد سرزده فرماندار اروميه از مطبوعات شهر

مردم شريف اروميه مردمي آگاه و فهيم و با فرهنگ مي باشند و انتشار يكي از اولين روزنامه هاي ايران به نام فرياد در اروميه در حدود 187 سال قبل نشان از اين دارد...

  Details...

فرماندار اروميه:ايجاد درآمدهاي پايدار براي شهرداري ها جهت توسعه شهري ضروری است

با ابلاغ هاي خاص مجموعه هاي حاكميتي ،شهرداري ها با يك مشكل اساسي در مبحث درآمد زايي روبرو شدند و اين مو ضوع آنها را به يك تعامل منفي سوق داد و باعث شد كه شهرداري هاي اكثر شهرها با مشكل درآمدي روبرو شوند...

  Details...



فرماندار اروميه : سرمایه گذاری كلید اصلی توسعه شهری است

دکتر شریف نژاد سرمایه گذاری را مهمترین راهكار كسب درآمد پایدار در شهرها خواند و گفت: این سرمایه گذاری با همراه كردن سرمایه داران حاصل می شود...

  Details...

دريافت فايل

    RSS

     
    AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS AZCMS
    AZCMS AZCMS AZCMS
     
       
     
    AZCMS AZCMS AZCMS
    AZCMS AZCMS AZCMS
       
    AZCMS AZCMS AZCMS